Phan Ngọc, Stalin và Bình Ngô Đại Cáo

Phan Ngọc, Stalin và Bình Ngô Đại Cáo

Le Minh Khai

Người dịch: Hà Hữu Nga

Lời người dịch: Trên trang mạng leminhkhai.wordpress.com có một số bài viết ngắn đề cập đến các vấn đề quan trọng về lịch sử, văn hóa Việt Nam; đề cập đến các nhà nghiên cứu lịch sử, văn hóa hàng đầu của Việt Nam. Chúng tôi cố gắng dịch và chuyển tải đến những ai liên quan - quan tâm, và mong rằng các vị sẽ có các trao đổi giúp làm rõ vấn đề mà tác giả Le Minh Khai đặt ra nhằm thúc đẩy học thuật phát triển.

Tôi đã đọc toàn bộ học trình về văn hóa Việt Nam của một trường đại học chủ chốt tại Việt Nam. Tôi cũng xem qua các tài liệu, sách báo mà vị giáo sư [tác giả của học trình] này yêu cầu sinh viên phải đọc, và bắt gặp cuốn Bản sắc văn hóa Việt Nam. Tôi không biết phải dịch cái đầu đề này thế nào. Đối với tôi, bản sắc (theo nghĩa đen là 本色 màu nền hoặc màu cơ bản) mang một nghĩa nào đó chẳng hạn như các đặc trưng cơ bản của một cái gì đó. Vì vậy có lẽ tôi nên dịch đầu đề này là The Basic Characteristics of Vietnamese Culture – Các đặc trưng cơ bản của Văn hóa Việt Nam. Tuy nhiên tôi thấy ngày nay người Việt Nam dịch bản sắc là identity, vì vậy đầu đề cuốn sách ấy có thể là Vietnamese Cultural Identity – Bản sắc Văn hóa Việt Nam.

Dù sao thì tôi cũng quyết định đọc cuốn Bản sắc văn hoá Việt Nam của Phan Ngọc, và khi lật nhanh cuốn sách, tôi bắt gặp một đoạn trong đó ông tuyên rằng nội dung của đoạn mở đầu của Bình Ngô đại cáo phù hợp với định nghĩa của Stalin về dân tộc, và ông cũng cho rằng Bình Ngô đại cáo là “bản tuyên ngôn đầu tiên về quyền tự quyết dân tộc, và là định nghĩa đầu tiên về nhà nước dân tộc trên thế giới [đoạn 41].  

Sau đó Phan Ngọc tiếp tục chứng minh mối quan hệ giữa Bình Ngô đại cáo với định nghĩa của Stalin về dân tộc như sau:

“Nguyễn Trãi…trước Stalin 465 năm đã thấy dân tộc là một thể thống nhất gồm bốn yếu tố là địa lý (“Núi sông bờ cõi đã chia”), phong tục (“Phong tục Bắc Nam cũng khác”), lịch sử (“Từ Triệu, Đinh, Lý, Trần bao đời xây nền độc lập”), chính quyền thống nhất (“Cùng Hán, Đường, Tống, Nguyên mỗi bên hùng cứ một phương”)” [đoạn 41].

Điều mà Phan Ngọc thể hiện trong chỉ một câu duy nhất trên là ông không hiểu Bình Ngô đại cáo, ông không suy nghĩ nghiêm túc về lịch sử Việt Nam, và ông không biết gì về định nghĩa dân tộc của Stalin.

Trước hết chúng ta hãy bắt đầu bằng vấn đề sau cùng. Định nghĩa dân tộc của Stalin là như sau:

“Dân tộc là một khối cộng đồng người ổn định được thành lập trong lịch sử, dựa trên cơ sở cộng đồng về tiếng nói, lãnh thổ, sinh hoạt kinh tế và tâm lý biểu hiện trong cộng đồng văn hoá.”

Từ những gì mà Phan Ngọc nói, chúng ta hiểu rằng Stalin đã định nghĩa một dân tộc là một thể thống nhất gồm bốn yếu tố là địa lý…phong tục…lịch sử…[và] chính quyền thống nhất.

Điều đó không hoàn toàn đúng như những gì mà Stalin đã tuyên bố. Định nghĩa của Stalin là về cộng đồng người. Định nghĩa đó cố gắng xác định một dân tộc như là một cộng đồng người sống trong một vùng, nói cùng một thứ ngôn ngữ, và có chung một nền kinh tế và một viễn kiến tâm lý, toàn bộ những cái đó được thể hiện trong văn hóa. Phan Ngọc không nói gì về ngôn ngữ, kinh tế hoặc cấu trúc tâm lý cả.

Thay vào đó ông đề cập đến lịch sử, phong tục tập quán và một chính quyền thống nhất. Thực sự thì Stalin đã đề cập đến văn hóa, nhưng phong tục tập quán và văn hóa không phải là một. Stalin cũng tuyên rằng một dân tộc phải được thành lập trong lịch sử, nhưng điều đó lại không đồng nghĩa với “lịch sử”. Và đương nhiên Stalin không hề nói gì đến một chính quyền thống nhất cả.

Vì vậy nỗ lực gắn định nghĩa dân tộc của Stalin với Bình Ngô đại cáo đã thất bại, vì Phan Ngọc thực sự không hiểu định nghĩa dân tộc của Stalin. Nỗ lực đó còn thất bại vì ông dựa vào một bản dịch kinh khủng về Bình Ngô đại cáo. Bản dịch này thực sự rất nổi tiếng, nhưng như chúng ta sẽ thấy dưới đây, bản tiếng Việt hiện đại đã không bám sát một cách trung thực với nguyên bản. Hơn nữa bản dịch cũng rất dân tộc chủ nghĩa, và không có tính lịch sử khi nó sử dụng những khái niệm không tồn tại ở thế kỷ 15, là lúc Bình Ngô đại cáo được viết ra.

Chẳng hạn, không hề có bất cứ từ nào trong nguyên bản có thể được dịch thành “chia”, “bao đời”, “xây nền độc lập”, hoặc “hùng cứ” cả. Thực ra thì trong thời gian đó từ “độc lập” thậm chí còn chưa được tạo ra. Từ này chỉ xuất hiện trong ngôn ngữ Việt Nam vào đầu thế kỷ XX, muộn gần 500 năm so với thời điểm Bình Ngô đại cáo được viết ra.

Vậy là nếu như cụm từ “xây nền độc lập” không hề có trong Bình Ngô đại cáo thì nó đã bị dịch sai so với nguyên văn ra sao? Bình Ngô đại cáo viết như sau:

山川之封域既殊，南北之風俗亦異。

Sơn xuyên chi phong vực kí thù, nam bắc chi phong tục diệc dị.

Dịch nghĩa: Bờ cõi núi sông phân biệt, phong tục nam bắc cũng khác.

自趙丁李陳之肇造我國，與漢唐宋元而各帝一方。

Tự triệu đinh lí trần chi triệu tạo ngã quốc, dữ hán đường tống nguyên nhi các đế nhất phương.

Dịch nghĩa: Khởi từ Triệu Đinh Lý Trần tạo lập nước [ta], cùng Hán Đường Tống Nguyên [xưng] đế mỗi phương.　 

Cụm từ “xây nền độc lập” mà Phan Ngọc khai thác là 肇造我國 - triệu tạo ngã quốc, mà tôi dịch là “establishments of our kingdom” – tạo lập vương quốc chúng ta. Trong cụm từ này, hai từ  肇造 triệu tạo có nghĩa đen là lần đầu tiên tạo lập. Nó được sử dụng để mô tả sự tạo lập một triều đại.    

Quay trở lại với Stalin, cho dù ông không nói về một chính quyền thống nhất, nếu ai đó nghe thấy câu “Từ Triệu, Đinh, Lý, Trần, bao đời xây nền độc lập” thì người ta sẽ dễ dàng hiểu nghĩa một chính quyền thống nhất đã được thành lập trong lịch sử. Chừng nào mà người đọc còn chưa thực sự hiểu điều Stalin nói thì câu đó có thể khiến người ta nhận thấy sự tồn tại của một dân tộc. Tuy nhiên đó không những không phải là điều Stalin nói, mà lại còn không phải là điều Bình Ngô đại cáo nói nữa.

Vậy là Phan Ngọc không những chứng tỏ rằng ông không hiểu định nghĩa dân tộc của Stalin, mà còn chứng tỏ rằng ông cũng không hiểu cả Bình Ngô đại cáo. Hơn nữa, ông còn chứng tỏ rằng ông đã không suy nghĩ nghiêm túc về lịch sử Việt Nam.     

Khi Nguyễn Trãi quay nhìn về quá khứ, ông thấy vô số lần tạo lập “ngã quốc”. Tại sao ông lại viết theo cách đó? Có lẽ là vì điều đó chứng tỏ hiện thực lịch sử đã bao lần bị đứt quãng.

Vương quốc đầu tiên được thành lập là nhà Triệu. Thực ra thì có lẽ chính xác hơn, nên coi vương quốc đó là của nhà Zhao, vì kẻ sáng lập là một người Hán, Zhao Tuo [vẫn được dịch là Triệu Đà]. Được thành lập vào cuối thế kỷ III TCN, vương quốc này trải trên phần địa vực bao gồm Quảng Tây, Quảng Đông, cũng như Bắc Việt Nam ngày nay.

Vương quốc của Triệu Đà kéo dài không đến một thế kỷ. Sau đó vùng Bắc Việt Nam được nhập vào đế quốc Hán. Khoảng 1000 năm sau, một gia đình họ Đinh vùng châu thổ sông Hồng đã trị vì một thời gian ngắn vào thế kỷ X. Một triều đại tồn tại ngắn ngủi, và trong thực tế thì nó đã được thúc đẩy bởi một giai đoạn mà vùng này bị chia rẽ bởi các sứ quân thì thật khó mà tin rằng đó là giai đoạn có một “chính quyền thống nhất”. Hơn nữa thực tế thì 1000 năm đã qua đi kể từ khi vương quốc của Triệu Đà chấm dứt, trong khi đó Triệu Đà lại là một người Hán, và vương quốc của ông ta bao gồm cả Quảng Đông và Quảng Tây, thì cực kỳ khó thấy bất kỳ một cộng đồng nào “được thành lập trong lịch sử” ở đây cả.

Cũng khó mà tìm thấy được sự thành lập trong lịch sử nào của một chính quyền thống nhất trong những thế kỷ sau đó. Đúng là nhà Lý và nhà Trần đã trị vì trong một thời gian dài, nhưng nhà Trần là người Phúc Kiến và đã cướp chính quyền từ tay nhà Lý. Đó là một loại thành lập trong lịch sử nhưng tôi lại gọi nó là “cuộc tiếm quyền của một gia đình Trung Quốc”. Nó chẳng hề thích hợp với ý tưởng cho rằng đó là một phần của một dân tộc được thành lập trong lịch sử.

Vậy thì sự thật lại càng cho thấy trong nhiều thế kỷ từ nhà Triệu cho đến nhà Trần, có vẻ như không hề có một ngôn ngữ chung. Trong vùng châu thổ sông Hồng, các bạn có cả người Việt, người Thái, người Mường và người Trung Quốc đều sinh sống ở đó. Vậy thì ngôn ngữ chung của họ là gì? Cấu trúc tâm lý chung của họ là gì? Chúng ta có những bằng chứng gì về một đời sống kinh tế chung của họ trong thời gian đó?

Tôi đã viết mấy trang chỉ về một câu trên thôi, và có thể tôi sẽ viết thêm nhiều trang nữa. Đối với tôi rõ ràng Bản sắc văn hoá Việt Nam của Phan Ngọc là một cuốn sách hỏng kinh khủng.

Nguồn: leminhkhai.wordpress.com/2010/June19/