Những ảo ảnh và giấc mơ từ chối tỉnh
táo
Đọc số 35 trong tập III Do đó nó
lại đến (Thời hôm nay, khoái cảm và điên rồ hợp lý - NXB Trẻ 2006) của Nguyễn Thuý
Hằng (xin phép được gọi tắt một cách thân mật là Hằng), Hà Hữu Nga (HHN) viết
"Một siêu ngữ cảnh - một siêu Văn bản", anh nhấn mạnh:
"Không có ý định làm thầy chúng ta, nhưng cô (Hằng) đã chỉ chỗ để
chúng ta học được ở cuộc đời một ý nghĩa duy nhất: tỉnh táo! Như vậy, cùng với
cô đã có hàng nghìn văn bản khác được tạo dựng, và chính văn bản gốc của cô đã
tạo thành một siêu văn bản bằng những cách chơi và người chơi duy lý" (từ đây về sau, chữ in nghiêng trong ngoặc kép là những từ, đoạn trích
trong bài đã dẫn).
Anh rất nhấn mạnh sự "tỉnh
táo" và phát biểu:
"Tôi thật sự bất ngờ khi phát
hiện ra một chiều góc khác - chiều góc duy lý đáng kinh ngạc – trong thi pháp
của Nguyễn Thuý Hằng. Tôi sẽ cố gắng, mà không dám chắc, thể hiện cái chiều góc
duy lý đó trong thế giới siêu ngã của cô...".
Tôi cho rằng cần có thao tác đọc
khác Hà Hữu Nga, thao tác ấy phản ứng với tính duy lý, bởi vậy tôi mạn phép
tranh luận với anh - dù điều này xét đến cùng là vô nghĩa, bởi cách đọc, cách
cảm ứng văn bản, tạo tác văn bản của mỗi cá nhân với loại tác phẩm như của Hằng
là hoàn toàn cô đơn và dị biệt.
Vậy trước hết, ta hãy bắt đầu từ số
35.
Ăn cắp được 7 nắp cống
1 và 2 3 và 4
5 6 và 7: mở nắp cống lên
thấy tôi nằm dưới lỗ
Trước hết, tôi đi ngay vào bức ảnh -
một thành phần chính yếu, quan trọng của 35. Nó không phải cái hình minh họa "kèm
theo" cho chữ, không phải cái để "khẳng định xem những khía
cạnh liên quan (...) có chính xác không", không phải "dữ liệu
kiểm định" mà nó chính là tác phẩm.
Bức ảnh này, cũng như đa số các bức
ảnh chụp tác phẩm sắp đặt bằng nhiều chất liệu của Hằng, đòi hỏi được tiếp
nhận, đầu tiên bằng trực giác mỹ cảm, chứ không bằng lý trí phân tích. Với nó -
cũng như với rất nhiều tác phẩm tạo hình khác của Hằng, tôi thấy ngay một cảm
giác về sự vô dụng, hỗn độn và tàn tạ, suy huỷ. Trên hết là cảm giác đụng chạm
đến cái - phản - lý.
Xin không nhiều lời để diễn giải:
- Toàn bộ những vật dụng trên đều vô
dụng trong tư thế riêng và tập hợp giữa chúng.
- Chúng là mớ đồ bẩn thỉu, xấu xí,
có hơi hướng rác thải/đồ bỏ.
Sự sắp xếp và chụp ảnh chúng (theo
chuẩn về cái đẹp và lý lẽ thông thường) đã là hành động ngược với lý tính, là
phản - lý. Bởi vậy, tôi cho rằng, áp vào đây cái lý lẽ thông thường là xa rời
với bản chất sáng tạo những tác phẩm sắp đặt của Hằng.
Có thể phản bác một vài diễn giải
của Hà Hữu Nga:
- Xem bức ảnh, anh mong muốn những
tính toán chính xác: "thước tỷ lệ", "tả lại một cách chính
xác các chi tiết", "chất liệu, màu sắc, kích thước, hiện trạng của
những cấu phần tạo nên tác phẩm"...
Anh khảo sát tác phẩm này với một
tinh thần mổ xẻ, đo đếm. Đây là quyền của HHN, nhưng tôi thì tự hỏi đây có phải
là cách xem tác phẩm nghệ thuật hay không?
"... Trên bề mặt tấm ván xếp
đều đặn 7 chiếc nắp cống bằng sắt hoặc gang, màu xám xẫm; mỗi chiếc cách nhau
từ 20 – 25cm; (...) Tất
cả các nắp cống đều trổ lỗ tròn để thoát nước, nắp vuông 16 lỗ; nắp tròn 21
lỗ...".
Thế rồi, HHN "cảm nhận":
"hình ảnh trời (tròn), đất (vuông) do các nắp cống gây ra. Chúng được
đặt theo trật tự: 1: địa – 2: thiên – 3: địa – 4: thiên – 5: địa – 6: thiên –
7: địa (...) Như vậy, nắp cống thứ 5 là địa, hành thổ; (...) tấm ván đã
mục cho người ta một cảm thức rõ ràng về chiều thời gian, về sức mạnh làm thay
đổi (hay tàn phá) của thời gian"; "khung sắt sơn trắng, nhẹ
nhàng, với những thanh sắt nhỏ được xếp đều đặn khoảng 5cm/thanh tạo ấn tượng
tỉnh thức, duy lý, vĩnh hằng và bình yên, bất khả huỷ"; "4
thớt xi măng tròn, đỡ lấy toàn bộ các yếu tố sắp đặt được mô tả ở trên, tạo ấn
tượng vận động phát triển, nhưng vững chắc, đáng tin cậy, giống như một cột vũ
trụ, một thứ vũ trụ luận vừa nguyên thuỷ, vừa vô hạn"...
Chỉ mới là "cảm nhận" thôi
mà đã dày đặc những quy kết như thế đấy!
Nhân tiện xin hỏi HHN một chi tiết
trong lập luận của anh, "nắp cống thứ 5 là địa, hành thổ",
"là một con số trọng đại, nó là yếu tố trung tâm trong âm dương ngũ hành,
nó hình vuông, màu vàng, nó là biểu
tượng của hoàng đế..." v.v. - vậy các nắp cống từ 1 đến 4 ắt
phải là thuỷ hoả mộc kim, ứng với 4 phương bắc nam đông tây, với màu đen đỏ
xanh trắng? Mà đã thế thì nắp cống thứ 6 và 7 thuộc hành nào phương nao màu gì
trong cái mê trận địa thiên thiên địa của anh?
Những cảm nhận (nhưng thực ra là suy
lý) về cái giá, miếng gỗ, những thớt kê; những suy diễn như: Đám nắp cống là "ẩn dụ con đường". "Con đường xuống cống của
cô, nói theo cách của các nhà phân tâm học là con đường “thăm dò tiềm thức”.
(...) thăm dò tiềm thức để hoà đồng với tha nhân, để cả mình và họ cùng “khỏi
bệnh” vô minh (theo ngôn ngữ thông thường là ngu dốt). Vì vậy, mỗi lần mở nắp
cống là mỗi lần cô thăng tiến thêm trí tuệ của mình"... đều cùng một
kiểu, và - thành thực xin lỗi HHN - đều phản cảm. Tôi cũng xin không dài lời ở
đây.
Nếu xem tác phẩm sắp đặt nói riêng
và tác phẩm tạo hình nói chung theo cách như thế, tôi e là không ổn. Và nhân
tiện, tôi xin anh khảo sát mấy bức khác của Hằng (tôi lật ngẫu nhiên ở tập
III): 151, 146, 144, 139, 133... Rất mong anh "cảm nhận" và chỉ giáo.
Tôi xin quay lại phần chữ viết trong
35.
Ăn cắp được 7 nắp cống
1 và 2 3 và 4
5 6 và 7: mở nắp cống lên
thấy tôi nằm dưới lỗ
Với tôi, phần chữ này cũng như đa số
phần chữ trong tác phẩm của Hằng, cần được xem, như xem tác phẩm
nghệ thuật hay xem nghệ thuật biểu diễn. Ở đây, phương tiện truyền tải là những
con chữ, bởi thế, đương nhiên đầu tiên vẫn là đọc chúng, nhưng ngay lập tức,
hãy dùng trực giác bắt lấy những hình ảnh/ấn tượng mà chúng gợi ra. Hãy huy
động tối đa cảm giác và tưởng tượng, giảm thiểu đến mức thấp nhất cái gọi là tư
duy logic!
Đoạn văn bản trên của 35, tôi bắt
được mấy từ/ cụm từ:
Ăn cắp, nắp cống, tôi nằm dưới lỗ và một đám con số.
Chúng tạo ấn tượng: hành động vô
nghĩa, đồ vật vô dụng, không/thời gian vô định. Chúng gây cảm giác chẳng khác
gì bức ảnh nói trên: giác quan đập ngay vào caí - phản - lý. Tính chất này càng
thể hiện rõ với những thứ tạo ấn tượng "tạp nham" có mặt trong Thời hôm nay, khoái cảm và điên rồ hợp lý - đặc biệt đậm
đặc trong phần III. Có thể thấy: công thức nấu ăn “Fishsnack- Ingredients: fish
meat, potato starsch, milk calcium, salt, sugar…”; ý tưởng bìa sách, ý tưởng
cải tạo một chiếc xe hơi, "những thứ cần mua cho 'Tĩnh vật mùa hè'"
(37, III) và những phần nguyên vẹn (hoàn toàn bình đẳng và có giá trị ngang với
35) như:
7
đã đọc
KVN_
(7, III)
9
một người thích bệnh, luôn tìm lý do
để bệnh. từ bệnh này sang bệnh khác
(9, III)
Nhiều người hoang mang với những cấu
phần này. Bởi theo cách nhìn duy lý/ duy mỹ thông thường, theo cách phân tích
để tìm ra những ý nghĩa sâu xa hay những vẻ đẹp toàn bích, vĩnh hằng thì chúng
là những đồ bỏ/phần nháp. Nhưng nhìn trên tổng thể tác phẩm, chúng hoàn toàn có
giá trị nếu bắt lấy hình ảnh, ấn tượng mà chúng tạo ra. Những hình ảnh, ấn
tượng này kết hợp, hoà trộn với hình ảnh, ấn tượng của cấu phần khác trong thế
hỗn mang; đôi khi chỉ có thể bắt được thần của chúng chứ không bắt nổi hình
dong.
Bởi vậy, với Thời hôm nay, khoái cảm và điên rồ hợp lý, có thể xem từ đâu
cũng được, xem lúc nào cũng được, chỗ nào không thích bỏ qua cũng
chẳng sao.
Quan trọng hơn, trên hết, tác phẩm
của Hằng tạo ấn tượng ảo giác/mơ/á- ý - thức.
Hằng đã bộc lộ một ám ảnh hình ảnh
trong đoạn sau:
"... Con bé không thích âm
thanh ấy nữa, tình cờ nó cũng rơi vào thời kỳ hình ảnh như tôi, cần một người
biết chụp ảnh và thu âm(...) giống như việc nó tắm và kỳ cọ như thế này, tư thế
cúi xuống không đẹp, nhưng việc nằm im như con cá chết ươn người dính đầy cà
phê thì tuyệt vời quá đi mất..."
(nắp cống. đi đi giọng nói bị hỏng -
II)
Cô cũng phô diễn những ám ảnh hình
ảnh trong (và như) giấc mơ":
"... Đêm qua, lần đầu tiên mơ
thi thể một người đàn ông băng qua đường, màu xám ngoét và đầy vết xước ấy dừng
ngay ngã tư. Ông ta giơ hai bàn tay cào cấu khắp cổ họng và moi ra bằng được
thức ăn cùng dây thanh quản để vào lòng bàn tay, thắt bím chúng rồi chậm rãi ăn
trở lại.(...) Tủ lạnh bỗng ngập tràn một màu đỏ kỳ dị, trôi từ tảng thịt tới
quả cà chua, người đàn ông xám ngoét tay bưng một màu đỏ ối gục xuống ngã tư..."
(Thời kỳ thuốc ho - những đường gân
thắt bím - giữa 6 và 7 - III)
Tôi ngờ rằng, Hằng đã tạo ra khá
nhiều hợp phần trong tác phẩm của mình trong trạng thái tinh thần: say/phê, dồn
nén, sắp hoặc vừa vỡ tung; hoang mang bất định; ức chế hoặc hưng phấn/cực khoái
mức độ cao.
Tất cả những sản phẩm của sự ức
chế/dồn nén/thăng hoa/đột khởi ấy khước từ lý lẽ. Sự thăng hoa ấy, được biểu
hiện ra dù là hình hay chữ, chủ yếu hướng đến cái đẹp hình thức.
Chỉ với lý giải như vậy, mới xem được đoạn sau:
“... hôm nay gà trống tơ có quá nhiều con quỉ đến uống nước và trao đổi suy
nghĩ cho nhau, chúng đánh đổi trái tim nhàu nát hoặc quả thận đã thối rữa chỉ
dùng cho sáu ngày. Tôi ngồi giữa những con quỉ đó quan sát tuần hoàn máu của
nó. Lại một lần nữa màu đỏ có sức quyến rũ dữ dội, bên dưới chiếc mông của nó,
một màu đỏ cũng lặng lẽ chảy êm đềm, cuốn hút say mê, nệm ghế và quần lót cũng
màu đỏ nốt. Tôi phải pha loại cà phê gì đây? Người đứng trong quầy hỏi, đến giờ
này cà phê cũng có chung một màu đặc sệt. Tôi nói, cà phê dành cho tiểu đường,
thật nhiều đường, máu. Những con bò trôi lượn lờ dưới chân bàn, thả tiếng kêu
trong lỗ tai, bọn chúng lại hỏi: đối lập với bí mật là gì…?” *
(Thời kỳ thuốc ho - những đường gân
thắt bím - giữa 6 và 7 - III)
Thật ra, hãy bắt và xem hình ảnh, sẽ thấy ở đây một bức tranh
phá bỏ mọi quy tắc logic hình thức cổ điển, đầy ấn tượng, huyền hoặc, phi lý.
Tương tự, ta có thể thấy những bức tranh với tinh thần đó trong:
"Trưa và tối bò song song cùng
một lúc trong mùa địa ngục. Hai dải vàng, đen cùng lướt trên tay. Một bên kêu
lên "hãy chạy đi". Một bên lại gầm lên nho nhỏ "hãy đi bộ về trò
hề của mình". Cuối cùng, những con bướm lại nuốt hết những tiếng kêu đó,
nó ăn giải vàng và đen, làm đôi cánh sặc sỡ thêm.
Đi đến cuối đường vẫn là một chuỗi
âm thanh nằm. Như một chiếc gương để lấy lại toàn bộ diện mạo trước khi bước
vào cái vật - điên cuồng đó".
(Một mùa địa ngục - I)
"Thành phố, thập kỷ của những
em bé, phụ nữ, dân quyền, kết hôn đồng tính, cây cối mọc lan nhanh, chặt bỏ cành
dương vật xanh um nẻo đường. Rồi nhà cửa, xe cộ và từng nhà máy rác sạch sẽ
bỗng lớn nhanh vùn vụt, ùn ùn xô đẩy những thứ thừa thãi vào một hố chôn sâu
nhất".
(Tôi, vị thần ngủ quên - I)
Cái đẹp của Hằng là cái đẹp trực
giác, mong manh và bất định. Nó hoàn toàn xa lạ với những logic và triết luận.
Tôi hiểu "cách chơi duy lý" chỉ là cách nhìn, cách tạo văn bản riêng của HHN - một trong số văn bản được anh tạo dựng từ văn bản gốc của Hằng. Tôi trân trọng HHN khi anh
viết "không ai cấm tôi liên tưởng đến tất cả những gì mà tôi có trong
đầu, mà tôi tin tưởng, v.v.". Về phần mình, tôi cũng khẳng định cách xem
văn bản của Hằng đã trình bày trên hoàn toàn mang tính cá nhân. Bài viết này
không hề mang tinh thần tranh cạnh hay độc quyền chân lý, rất mong anh lượng
thứ và chỉ giáo.
http://www.vanchuongviet.org/index.php?comp=tacpham&action=detail&id=4839
Ngày đăng: 01.08.2006
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét