Ngô Sĩ Liên và Khớp nối Bản sắc

Ngô Sĩ Liên và Khớp nối Bản sắc

Le Minh Khai

Người dịch: Hà Hữu Nga

Lời người dịch: Trên trang mạng leminhkhai.wordpress.com có một số bài viết ngắn đề cập đến các vấn đề quan trọng về lịch sử, văn hóa Việt Nam; đề cập đến các nhà nghiên cứu lịch sử, văn hóa hàng đầu của Việt Nam. Chúng tôi cố gắng dịch và chuyển tải đến những ai liên quan - quan tâm, và mong rằng các vị sẽ có các trao đổi giúp làm rõ vấn đề mà tác giả Le Minh Khai đặt ra nhằm thúc đẩy học thuật phát triển.

Vài thập kỷ trước, nhà sử học Keith Taylor, trong cuốn Sinh thành Việt Nam (The Birth of Vietnam) đã nhận xét rằng người Việt Nam “đã học cách khớp nối cái bản sắc phi-Hoa của họ bằng khuôn khổ di sản văn hóa Trung Hoa”. (xxi)

Thật là một ý tưởng đáng chú ý, nhưng làm sao lại có thể như vậy được? Làm thế nào để khớp nối được một bản sắc “phi-X” bằng di sản văn hóa “X”?  

Nếu có thể làm được như vậy thì đó là loại bản sắc gì? Một nhóm tộc người có thể có được một bản sắc tự thân khác với một kẻ Khác bằng cách tự thể hiện mình thông qua di sản văn hóa của kẻ Khác ấy được không?

Các câu hỏi này xuất hiện trong tâm trí tôi khi tôi đọc một số nhận định cho rằng trong thế kỷ XV, Ngô Sĩ Liên đã viết một văn liệu khi ông dâng bộ Đại Việt sử ký Toàn thư lên Hoàng đế*, ông đã viết như sau:

大越居五嶺之南,乃天限南北也.其始祖出於神農氏之後,乃天啓真主也.所以能北朝各帝一方焉.[Đại Việt cư Ngũ Lĩnh chi nam, nãi thiên hạn Nam Bắc dã. Kì thủy tổ xuất ư Thần Nông thị chi hậu, nãi thiên khải chân chủ dã. Sở dĩ năng dữ Bắc triều các đế nhất phương yên].

Nước Đại Việt ở phía nam Ngũ Lĩnh, thế là trời đã phân chia giới hạn Nam – Bắc. Thủy tổ của ta là dòng dõi họ Thần Nông, thế là trời sinh chân chúa, có thể cùng với Bắc triều mỗi bên làm đế một phương.

Đoạn tiếng Việt trên của Đại Việt sử ký Toàn thư được dẫn nguyên văn trong lần tái bản năm 1998 của Nxb. Khoa học Xã hội. Tôi thấy có một số vấn đề với bản in này.  

Trước hết, trong bản gốc, Đại Việt không phải để chỉ một nước. Theo tôi khi chuyển dịch từ chữ Hán cổ, vấn đề quan trọng là không được thêm từ không có trong nguyên bản.

Một từ khác cũng không có trong nguyên bản là ta. Bản dịch tiếng Việt viết “thủy tổ của ta”, trong khi đó nguyên bản chỉ viết là thủy tổ “của nó”, “của nó” rõ ràng để chỉ Đại Việt.

Cuối cùng bản dịch tiếng Việt nói về đường phân chia giới hạn, núi Ngũ Lĩnh, là phân chia Nam – Bắc. Trong bản dịch tiếng Việt, chí ít là từ những năm 1970, hai chữ Nam Bắc viết hoa thường để thể hiện rằng người dịch hiểu là các từ này là để chỉ hai nước “Việt Nam” và “Trung Quốc”, có nghĩa là hai thực thể chính trị.

Tuy nhiên trong vô số văn bản chữ Hán trước thời Ngô Sĩ Liên viết về đường phân chia giới hạn Ngũ Lĩnh ấy vẫn được coi là đường phân chia tự nhiên giữa phần thế giới Hán hóa nhiều hơn ở phương Bắc, và phần thế giới Hán hóa ít hơn ở phía nam Ngũ Lĩnh. Hơn nữa, Ngô Sĩ Liên chưa bao giờ khẳng định rằng đường phân chia giới hạn này lại thể hiện một biên giới chính trị. Chưa bao giờ ông khẳng định lãnh thổ của cái gọi là hai tỉnh Quảng Đông và Quảng Tây ngày nay là một phần của Đại Việt. Vì vậy việc viết hoa Nam – Bắc trong trường hợp trên là vô nghĩa.

Các vấn đề này có vẻ tầm thường, nhưng tôi lại cho rằng chúng thật quỷ quyệt vì chúng xác lập một xu hướng khác với nguyên bản trong các bản dịch. Bằng cách thêm các từ như “đất nước” và “của ta” vào chỗ mà chúng không tồn tại trong nguyên bản, các bản dịch muốn nhấn mạnh cái nghĩa “ta” đã tồn tại từ thời thượng cổ vẫn được cho là một “nước”.

Những khái niệm đó không có trong nguyên bản, nhưng đó lại là những khái niệm rất trung tâm đối với chủ nghĩa dân tộc Việt Nam hiện đại. Vì vậy mà những tư tưởng này đã được tuồn vào các bản dịch, và vì vậy mà các bản dịch này không bao giờ có thể thay thế được cho các nguyên bản.

Cuối cùng vẫn còn một vấn đề nữa trong bản dịch này mà tôi muốn chỉ ra thêm. Sau khi nói rằng trời đã phân chia nam bắc bằng dãy Ngũ Lĩnh, và sau khi nói rằng trời còn sinh ra thủy tổ của Đại Việt, bản dịch tiếng Việt vẫn giản tiện tiếp tục nói rằng ông ấy cũng có thể làm đế một phương chẳng kém gì Bắc triều vậy.

Ở đây có một cụm từ quan trọng: 所以 sở dĩ. Đó là bởi vì Trời đã phân chia ranh giới trên thế giới này, và còn bởi vì Trời cũng sinh ra dòng dõi Thần Nông vốn đủ năng lực làm đế một phương.

Cụm từ trên đưa chúng ta quay trở lại với vấn đề mà tôi đã viết ở phần mở đầu. Liệu có “một bản sắc phi – Hoa” được khớp nối “bằng khuôn khổ di sản văn hóa Trung Hoa” không? Bằng chứng về “di sản văn hóa Trung Hoa” thấy ở khắp nơi trong đoạn này. Tuy nhiên, cái gì chính là “bản sắc phi – Hoa” được khớp nối ở đây vậy? Chắc chắn đây là một tuyên ngôn chính trị. Ngô Sĩ Liên đã khẳng định mạnh mẽ về các khác biệt chính trị, và rõ ràng ông đã khai thác “di sản văn hóa Trung Hoa” để làm điều đó.   

Vậy thì, có phải Ngô Sĩ Liên coi di sản văn hóa này là “của Trung Hoa”? Đối với tôi, dường như ông đã tin tưởng một cách giản đơn rằng những thứ mà ông viết đều rất phải lẽ.

Vậy thì loại bản sắc nào đã được khớp nối ở đây?

_________________________________________

Nguồn: leminhkhai.wordpress.com, 23Oct. 12.

* Ghi chú của người dịch: Rất đáng chú ý, dù hầu hết, nếu không nói toàn bộ các bài viết ngắn trong leminhkhai.wordpress.com là để bắt bẻ các nhà nghiên cứu Đông Nam Á - cả Tây, Tàu (giả định là có, nhưng chưa thấy trường hợp nào?), Ta (nhiều nhất) - nhưng chính Liam Christopher Kelley - Le Minh Khai lại luôn sai, nhầm lẫn, hoặc không đọc kỹ các nguồn sử liệu liên quan. Đoạn mà Le Minh Khai trích ở trên không phải là Biểu dâng sách Đại Việt Sử ký Toàn thư (薦大越史記全書錶) “lên Hoàng đế” (Lê Thánh Tông), mà là một đoạn trong Bài tựa sách Đại Việt Sử ký Toàn thư 大越史記 [外紀?]全書序, nên không thể có cái gọi là trình bày với Hoàng đế, dù từ "represented" này Le Minh Khai dùng hơi "dân chủ quá trớn" vì tính chất phi lịch sử và khó chấp nhận đối với một người Việt Nam, trong khi đó chắc chắn Le Minh Khai biết rõ từ  tiếng Anh khác là "submitted" thích hợp hơn.