Champa Nhìn lại (VII)

Champa Nhìn lại (VII)

Michael Vickery

Người dịch: Hà Hữu Nga

Tiếp tục câu chuyện lịch sử

Hoạt động của Champa ở vùng cực Bắc được giành lại vào năm 995 và 997 với các cuộc tấn công vào châu Hoan, châu Ái, vượt khỏi Quảng Bình về phía bắc tại Nghệ An và Hà Tĩnh – khó có thể quy vào một chính thể Chăm tại विजय* Vijaya-Bình Ðịnh là chính thể đã mất 700 dặm lãnh thổ giữa Bình Định và इन्द्रापुर* Indrapura vào tay người Việt. Hoàng đế Việt Lê Hoàn đã nói với người Trung Quốc rằng biên giới của ông tiếp giáp với Champa. Có lẽ vì thế mà Maspéro đã viết rằng  हरिवर्मन्* Harivarman, “mặc dù ông đã cho thấy mình là vua ở विजय* Vijaya, đã tái lập triều đình tại इन्द्रापुर* Indrapura [Đồng Dương]”. [113] Không hề có tuyên bố nào được chứng minh bằng bất cứ thứ gì trong các văn bản, nhưng dường như cuối cùng Maspéro đã thấy rằng thất bại năm 982 phải xa hơn về phía bắc, còn Đồng Dương - इन्द्रापुर* Indrapura – hoặc tối thiểu là vùng Thu Bồn lại trở thành vùng trung tâm Chăm chính của phía bắc sau cuộc chiến đó. Không có bằng chứng cho thấy rằng yāï po ku vijaya śrī हरिवर्मन्* Harivarman, “người đòi ngai vàng quốc gia” của Maspéro đã từng chuyển về Bình Định, và vì vậy mà không cần phải giả định về việc sau đó quay trở về इन्द्रापुर* Indrapura. Các vị trị vì bắc Champa thời đó vẫn luôn ở trong chính vùng đó và có lẽ họ đã chịu trách nhiệm về cuộc tấn công trước đó vào vùng châu Hoan, châu Ái vào năm 803 đã được ghi chú ở trên. Ở đây chúng ta có thể hiểu được tầm quan trọng to lớn của cái ban đầu có vẻ là những bối cảnh mâu thuẫn trong 宋會要* Tống Hội yếu. Phần giới thiệu nói rằng từ Champa đến châu thổ Sông Hồng theo đường biển mất hai ngày, nhưng vào năm 1076 cũng vẫn loại thuyền đó lại ghi là mất 17 ngày; Wade giải thích sự khác nhau đó là do mất lãnh thổ Champa “có lẽ...thời gian trước đó”. [114] Nếu việc đi thuyền hai ngày không phải là sự nhầm lẫn của văn bản thì chỉ có thể coi đó là vùng cực bắc của Champa (bắc Quảng Bình) và đó là cuộc tấn công vào châu Hoan, châu Ái; lãnh thổ bị mất vào năm 1076 có lẽ là các tỉnh phía bắc đó, chứ không phải là lãnh thổ từ Indrapura đến Bình Ðịnh.

Trong cách lý giải của Maspéro thì người kế vị Harivarman chỉ được biết bằng tước vị, yaï po ku vijaya śrī, như đã dịch âm sang tiếng Hán, cuối cùng đã chuyển đến विजय* Vijaya vào năm 1000; không hề có nguồn sử liệu nào làm bằng chứng cho khẳng định có lẽ dựa trên tước vị này của ông. Như đã lưu ý ở trên, đó có lẽ vẫn chỉ là một Harivarman. Tích truyện của Maspéro tiếp tục từ người Trung Quốc, với yaï po ku vijaya śrī vào năm 1010 được thay thế bằng một “Harivarman” khác (suy luận từ cách dịch âm chữ Hán nhưng có lẽ vẫn cùng một Harivarman). Vào năm 1018 cách dịch âm chữ Hán được đổi thành 屍嘿排摩惵* Thi Mặc Bài Ma Điệp và Maspéro đã diễn giải một cách thiếu thuyết phục là “Parameśvaravarman”, một vị vua mới. Trong thực tế, những từ sau yāï po ku vijaya śrī Harivarman, thì các cách phiên âm Hán của những tên hoàng gia Chăm cho đến năm 1044 đã thay đổi bốn lần theo những cách hỗ trợ được rất ít cho các diễn giải của Maspéro. [115]    

Vào các thập kỷ 1020 và 1030 đã có nhiều cuộc chiến ở Quảng Bình, sẽ thật kỳ cục nếu trung tâm Champa ở Vijaya; sau đó vào năm 1044, người Việt quyết định một cuộc xâm chiếm chủ yếu, vẫn luôn được giải thích là một cuộc chinh phục विजय* Vijaya ở Bình Ðịnh. Chiến dịch bắt đầu vào tháng giêng và cuộc chiến (được mô tả bằng cùng những chỉ tiết trong Maspéro và Toàn thư) đã diễn ra ở phía bắc Huế và xung quanh Đà Nẵng. Quân Việt di chuyển bằng thuyền; khi vào đến một nhánh sông Thu Bồn, họ để thuyền lại và lên hành quân bộ, đánh bại quân đội Champa ở đó. Cách mô tả như vậy không thể xác định được mất bao nhiêu thời gian để họ đến được vùng đó, nhưng ngay sau đó là câu mô tả trận chiến, là vào tháng bảy “nhà vua và binh lĩnh đã vào thành Phật Thệ”. Điều đó chứng tỏ vị trí này không xa chiến trường, có nghĩa là “Phật thành” (Đồng Dương), chứ không phải Vijaya như vẫn được giải thích theo truyền thống trong các văn liệu học thuật hiện đại. Cuộc trường chinh từ Thu Bồn đến Vijaya ở Bình Định có lẽ phải mất gần như một tháng nữa, có lẽ với việc tiếp tục cuộc chiến trên đường đi, hoặc chí ít là ở điểm đến; đi bằng đường biển thì cũng rất dài, nhưng trong vòng tám tháng họ đã quay trở lại Nghệ An. Một chiến dịch từ Thu Bồn đến Bình Định và quay trở lại Nghệ An có lẽ đã không bị nén vào một đoạn thời gian đặc biệt. [116] Vì vậy có thể thừa nhận rằng cái gọi là cuộc xâm nhập vào Vijaya năm 1044 trong thực tế là một cuộc tấn công vào vùng lưu vực sông Thu Bồn và đây cũng là một nỗ lực cuối cùng của người Việt nhằm đánh bại những người kế vị của cái gọi là “triều đại Đồng Dương” đã tiếp quản chính sách của Lâm Ấp cũ trong việc đẩy lên phía bắc và đã thành lập những trung tâm quan trọng xa về phía Bắc cho đến tận Quảng Bình.

Champa trong thế kỷ XI

Giai đoạn từ cuộc chiến năm 1044 đến cuộc chiến năm 1069, mà Maspéro – trên cơ sở một nguồn sử liệu Việt Nam nhưng không phải là những biên niên sử chính thống nhất – đã gọi một cuộc tấn công khác vào विजय* Vijaya, có lẽ là một đoạn mang tính hư cấu nhất trong bộ sử của ông. (Đặc biệt cần phải lưu ý rằng 宋會要* Tống Hội yếu lại không hề dẫn các cuộc tấn công của người Việt vào Champa năm 1044 và 1069). Những sự kiện tiếp theo vào năm 1044, một người trị vì mới có “tổ tiên là các chiến binh, ईश्वर* Īśvaras, những người hầu cận của các vị trị vì trước đó...đã nắm được quyền lực và đã tự đưa mình lên ngai vàng với cái tên Jaya Parameśvaravarman’. [117] Vậy thì bi ký đóng góp gì cho cách diễn giải của Maspéro? Trước hết bi ký không hề cung cấp thông tin về विजय* Vijaya cho đến cuối thế kỷ XII, khi cái tên đó lần đầu tiên xuất hiện liên quan đến cuộc chiến Champa-Cambodia. Sau khi bi ký năm 991 của yāï po ku vijaya śrī  हरिवर्मन्* Harivarman ở Mỹ Sơn thì không còn bi ký nào được phát hiện cho đến năm 1050, và trong suốt thế kỷ XI, toàn bộ các bi ký đều được dựng ở Mỹ Sơn (hoặc chí ít là ở Quảng Nam) hoặc ở phía Nam Nhà Trang và Phan Rang. Đặc biệt có hai vị vua đều có tên हरिवर्मन्* Harivarman và đều mang tên yaï po ku vijaya śrī, không chỉ rõ mối liên quan nào đến di chỉ Vijaya (Bình Định) trong các bi ký, và cái tên đó với các tước vị của nó có lẽ đều có nghĩa là “chiến thắng”, mà không có bất cứ ý nghĩa nào về lãnh thổ.    

Tiếp theo là cuộc chiến năm 1044, từ năm 1050 đến năm 1064, có hai vị vua Parameśvaravarman và Rudravarman là để lại bi ký ở Po Nagar tại Nha Trang; vị thứ hai được đề cập đến trong các bi ký đáng tin cậy bằng chữ Hán. Nhân vật đầu tiên, từ năm 1050 đến 1055 đã để lại hai bị ký ở Po Nagar tại Nha Trang hoặc vùng xung quanh, bốn ở Phan Rang và một ở Quảng Nam, dường như đặc biệt liên quan đến các rắc rối ở पाण्डुराग*Pāõóuraïga, thì không phải là cuộc chiến với Việt Nam. Maspéro đã táo tợn nói ông “chỉ có đúng một nghề là tái dựng các di tích mà quân Việt và các cuộc nội chiến...Thực ra thì không hề thấy trong các bi ký cũng như không ở đâu khác thấy vị vua này nhắc đến người Việt; ông chỉ nói “bây giờ là kỷ काली* Kali đầy xung đột ở khắp mọi nơi trên trần thế”, một công thức chuẩn cho thời “hiện tại” trái ngược với những ngày tháng tốt lành của thời “quá khứ”. [118] Ông không hề nhắc đến các vị vua trước, tối thiểu cũng có thể nói rằng gia đình ông cũng có những kẻ hầu người hạ. Sau đó vào năm 1064, vua Rudravarman đã để lại một bi ký bằng chữ Phạn ở Po Nagar, có nói rằng ông “sinh ra từ một gia đình quý phái của ईश्वर* Īśvaras [không chỉ là các chiến binh...hầu cận của các vị vua trước], của Śrī Parameśvara [có lẽ là Parameśvaravarman]”. Chính ông cũng đã tuyên bố rằng mình là em trai của श्रीभद्रार्मन्* Śrī Bhadravarman, có lẽ là người kế vị trực tiếp (một thời gian ngắn) của Parameśvaravarman, như Maspéro đã diễn giải một cách có lý; tuy nhiên ông vẫn bổ sung mà không có nguyên do là Rudravarman “có thể có một mối liên hệ nào đó với cái chết của anh trai ông”.         

Đồng thời trong bi ký C95/1056, có ghi về một vị श्रीयुवराजमहसेनापति* Śrī Yuvarāja Mahāsenāpati nào đó đã dựng bia ở Mỹ Sơn, trong đó ông đã khoe khoang là đã chinh phục được thành सम्भुपुर* Śaübhupura ở Cambodia, phá hủy các đền đài và bắt tù binh Khmer về dâng lên các đền tháp của श्रीसनभद्रास्वर* Śrīśānabhadreśvara, ở Mỹ Sơn, vì vậy từ đó, theo truyền thống của các vị vua cũ của Champa mà tôn vinh nơi này. Không có bất cứ thông tin hoặc dấu hiệu nào về gia đình ông, và cũng không có lý do gì để gắn ông với gia đình परमस्वरवर्मन्* Parameśvaravarman - भद्रार्मन्* Bhadravarman - và रुद्रवर्मन्* Rudravarman đã trị vì ở Nha Trang-Phan Rang tối thiểu là từ năm 1050 đến năm 1064. Nếu ông có thể được kết nối bất kỳ vị vua nào trước đó thì chỉ có thể là với gia đình Harivarman của năm 991, và sau đó. Phải công nhận là vẫn có các thủ lĩnh tại vùng thung lũng Thu Bồn đồng thời với các vua ở phía Nam, kể cả trước và sau cuộc chiến năm 1044. [119]

Finot tin rằng श्रीयुवराजमहसेनापति* Śrī Yuvarāja Mahāsenāpati này chính là युवराजमहसेनापति* Yuvarāja Mahāsenāpati Hoàng tử Pāï (em trai của Harivarman), là người đã trở thành vua परमबोधिसत्त्व* Paramabodhisatva. Ông đã được nói đến với các phẩm chất đó trong bi ký C89/đã được định niên đại năm 1088, là Yuvarāja trong bi ký không có niên đại C93 và C94 (thế kỷ X śaka [trong khoảng thời gian 978 - 1078]) và cũng chính là परमबोधिसत्त्व* Paramabodhisatva trong bi ký C30A1. Điều đó vẫn tạo thành một mối liên kết với Harivarman trong bi ký C75, năm 991, vì người trị vì có cái tên đó chính là anh trai của Yuvarāja (sau này trở thành परमबोधिसत्त्व* Paramabodhisatva) cũng có tước vị yāï po ku vijaya śrī trong bi ký C94. Vì vậy từ năm 991 đến năm 1088 đã có những ghi chép về một tuyến vua có liên quan đồng thời cũng đã để lại các bi ký ở Mỹ Sơn – từ năm 1050 đến năm 1064 – với परमस्वरवर्मन्* Parameśvaravarman và रुद्रवर्मन्* Rudravarman ở Nha Trang và Phan Rang.

Trong thời रुद्रवर्मन्* Rudravarman dường như đã có sự tiếp xúc giữa phần Champa của ông với Trung Quôc, vì nhân dịp này người Trung Quốc đã ghi lại một cách phiên âm đáng tin cái tên của ông. Tuy nhiên không chắc là tất cả các sứ bộ “Champa” được ghi lại khi đến Trung Quốc đều là từ chính vùng đó. Trong cách lý giải của Maspéro về các nguồn sử liệu Trung Quốc, người Chăm đã chuẩn bị tấn công Việt Nam, mặc dù cách giải thích đó đòi hỏi phải có một yếu tố tưởng tượng nhất định. Vì vậy, bằng một niên đại chưa được minh định rõ, một nguồn sử liệu Trung Quốc nói rằng vì các cuộc tấn công của Giao Chỉ, nhưng Champa vẫn chuẩn bị các lực lượng để kháng cự. Sau đó vua Champa “tiếp tục chuẩn bị”, và điều đó đã được chứng nhận thông qua nhu cầu mua la từ Trung Quốc; và cuối cùng “ông đã phát động các hoạt động quân sự dọc biên giới” – hành động khiêu khích vì cuộc xâm lấn của người Việt năm 1069. Trích dẫn Toàn thư của Maspéro, thực sự rọi sáng vào sự kiện, khi nói rằng năm 1068 Chiêm Thành dâng một con voi trắng và sau đó “gây ra những rắc rối dọc biên giới”. [120]      

Đoạn dẫn Toàn thư của Maspéro, vì đối với toàn bộ chiến dịch (không thấy trong Toàn thư) ông đã sử dụng Việt Sử lược, một bộ sử duy nhất của Việt Nam nói về điều này. Các bộ sử khác chỉ nói rằng vua Việt tấn công Chiêm Thành, đã bắt được vua Chăm là Chế Củ, và đã dùng ông ta để đòi tiền chuộc. Hơn nữa biên giới xa về phía bắc tại vùng Quảng Bình – Quảng Trị, như chúng ta sẽ thấy từ tác động của chiến tranh, trong khi các bi ký lại chỉ rõ hai trung tâm Champa, một ở Thu Bồn còn một ở Nha Trang-Phan Rang; trung tâm Nha Trang – Phan Rang khó có thể liên quan đến các cuộc tranh cãi vặt dọc theo biên giới phía bắc.    

Cái gọi là chiến dịch tấn công Vijaya năm 1069, chỉ dựa vào Việt Sử lược, đã phát triển như sau: các đội tàu của người Việt bắt đầu lên đường vào tháng Ba và đến Thị Lợi Bì Nại là nơi quân đội đổ bộ và giao chiến với quân Chăm, giết chết nhiều người. Vua Chăm Đệ Củ (trong các bộ sử Việt ghi là Chế Củ) – đối với Maspéro thì đó là रुद्रवर्मन्* Rudravarman của Phan Rang – đã chạy về Phật thệ, nhưng bị truy đuổi và bị bắt ở biên giới Cambodia vào tháng Tư. Quân Việt vẫn còn lưu lại khoảng một tháng ở Phật thệ và bắt đầu quay trở về kinh đô của họ vào tháng thứ năm. Vì vậy, cuộc đi từ Thăng Long (ngày nay là Hà Nội) đến Phật Thệ mất dưới một tháng và hành trình trở về mất gần hai tháng.

Pelliot nhận xét về đoạn văn đó trong Việt Sử lược và tin rằng đối tượng của cuộc xâm chiếm là Vijaya-Bình Ðịnh. Ông đồng nhất Đà Dùng của Maspéro, một hải cảng trên tuyến (đến vào ngày 28 trong tháng thứ ba) là Tư Dùng, cửa phía Nam của đầm Huế, và nói rằng chuyến hải hành từ đó đến “Vijaya” (có nghĩa là 屍唎皮奈*Thị Lợi Bì Nại, đến đó vào ngày thứ ba của tháng thứ tư) chỉ có 6 ngày. Điều đó cho thấy hình như thời gian là rất ngắn, được khẳng định là khoảng cách từ Huế đến Quy Nhơn dài hơn một nửa của toàn bộ khoảng cách của chiến dịch từ kinh đô Việt mà Việt Sử lược nói là mất hai tháng. [121] Điều đó đủ để nói rằng 屍唎皮奈*Thị Lợi Bì Nại, và Phật thệ theo cách giải thích này không phải là ở Bình Định. Trong bất cứ trường hợp nào thì cũng cần phải lưu ý đối với nhận xét ở bên dưới về các sự kiện tiếp theo, đó là câu chuyện được phát hiện trong Việt Sử lược là có những đội tàu và binh lính Việt tiến thẳng đến đích, và sau khi thành công đã quay thẳng về nhà.   

Tôi vẫn cho rằng đây là một câu chuyện vẩn vơ và nảy sinh từ lập trường bất di bất dịch của Maspéro về một nước Champa duy nhất và sự lẫn lộn về các liên quan đối với “Vijaya”. Như chúng ta đã thấy toàn bộ bi ký từ cuối thế kỷ X đến thập kỷ 1060, và sau đó là ở Mỹ Sơn, Nha Trang và Phan Rang. Không ai cho thấy bất cứ mối quan tâm nào đến Vijaya-Bình Ðịnh, nhưng một số người đã cho thấy mối liên quan đến Pāõóuraïga. Các vấn đề biên giới được cho là đã khiêu khích cuộc tấn công của quân Việt là ở tận phía Bắc tại Quảng Bình, vì các tỉnh mà người Việt thu được khi vua Chăm đem ra để chuộc lấy bản thân mình trong cuộc chiến. Các thủ lĩnh Chăm ở Nha Trang và Phan Rang có lẽ ít quan tâm hoặc có ít quyền lực trong vùng đó và những người đã dựng bia ở Mỹ Sơn thì lại bận tâm nhiều hơn đến vùng cực Nam. Vua Chăm ở đó, trong phiên bản của Maspéro là रुद्रवर्मन्* Rudravarman, còn vua Chăm trong các bộ sử Việt lại là Chế Củ hoặc Đệ Củ. Ông đã bị bắt và trở thành tù nhân, và để chuộc mình, ông đã giao Ðịa Lý, Ma Linh và Bố Chính (ở phía cực bắc, tận Quảng Bình và Quảng Trị) cho người Việt. Đó chính là vùng biên giới, nơi Toàn thư ghi rằng người Chăm đã gây rối.

Tuy nhiên liệu có phải cuộc tấn công của quân Việt năm 1069 đã đến tận Bình Định? Theo Maspéro, quân Việt đã vào “đến cảng Śrī Banöy’, được gọi là 屍唎皮奈* Thị Lợi Bì Nại bằng tiếng Việt trong Toàn thư; vì vậy Śrī Banöy là cách phân tích của ông về những cái tên Trung Quốc và Việt Nam. Đó là tên của một trong những kinh đô Champa trong huyền sử được Aymonier tập hợp và công bố; ông đã xác định vị trí này là ở Quảng Bình, nhưng Pelliot lại cho rằng có thể đó chính là cảng Chà Bàn ở Quy Nhơn. [122] Tuy nhiên các công trình mới đây của các nhà Chăm học đã đưa ra một cách đọc hoàn toàn mới và trái ngược về các biên niên sử Chăm. Theo những cách diễn giải mới, các biên niên sử này bị nghi ngờ vì người ta tin rằng các tuyên bố đó là nói đến các vị vua đãn trị vì ở Vijaya, trong khi đó thì thực tế là họ chỉ định nói về các biên niên sử của पाण्डुराग* Pāõóuraïga /Phan Rang. Công trình xét lại chủ yếu về lĩnh vực này là chuyên luận của Po Dharma, mà tôi vẫn chưa đọc, nhưng các bản đồ trong công trình về पाण्डुराग* Pāõóuraïga của ông và trong các bài viết của hội thảo Copenhagen đã đặt Bì Nại ở Quảng Ngãi. Theo ông, kinh đô đầu tiên trong 5 kinh đô huyền thoại Bal Sri Banay, có lẽ là Śrī Banöy – là ở Pāõóuraïga, nhưng không có kinh đô nào ở Bình Ðịnh. [123]

Quảng Ngãi là vị trí của một ngôi thành lớn (trong thực tế đó là di tích của một ngôi thành cổ) ngày nay gọi là Châu Sa, và một thành khác, Cổ Lũy, trên bờ bắc và bờ nam, gần cửa sông Trà Khúc; còn có di tích ngôi đền Chánh Lộ, có niên đại vào thế kỷ XI, từ ngôi đền đó nhiều công trình điêu khắc quan trọng đã được khôi phục. Người Pháp chưa hề khảo sát về hai ngôi thành này, nhưng rõ ràng là giống các cửa sông khác của Champa, vùng châu thổ này cũng rất quan trọng. Vì vậy tôi cho rằng cuộc tấn công của quân Việt năm 1069 chính là vào thành Châu Sa – và việc hành quân đường thủy là đáng tin cậy hơn, nhưng chỉ sáu ngày từ Huế vào đến đó thì vẫn rất nhanh – và tôi cũng cho rằng Chế Củ không phải là रुद्रवर्मन्* Rudravarman, mà là một thủ lĩnh Chăm ở đâu đó tại vùng phía Bắc. [124]   

_________________________________

Nguồn: Michael Vickery 2005. Champa revised, Asia Research Institute Working Paper Series No. 37, 2005. The ARI Working Paper Series is published electronically by the Asia Research Institute of the National University of Singapore.

Tác giả: Chân thành cảm ơn Bruce Lockhart đã giúp chuẩn bị bản thảo để công bố trong ARI Working Papers Series.

Ghi chú của người dịch: Các từ có đánh dấu sao [*] là do tôi, Hà Hữu Nga, trộm tìm, dịch sang tiếng Phạn, tiếng Hán và tiếng Việt để tiện cho bản thân trong việc nghiên cứu, so sánh và xác định nghĩa của từ mà thôi.

Chú thích

113. Maspéro, Royaume de Champa, p. 129; in note 3 he quotes the Vietnamese source An Nam Chí Lược, 11:7b, which quotes Lê Hoàn’s remarks to the Song.

114. Wade, Song huiyao.

115. Maspéro, Royaume de Champa, pp. 133-6.  

116. Stein, Linyi, p. 129, cites a Chinese text (the Qianhanshu) which says that an army on the march covered only 30 li per day, whereas the distance from Đồng Dương to Bình Ðịnh was considered to be 700 li, a nearly 50-day round-trip trek, not counting time in Vijaya-Bình Ðịnh. By sea, the distance from the Thu Bồn to Bình Ðịnh is about half the distance from the Thu Bồn back to Nghệ An, thus more or less a month.

117.  Maspéro, Royaume de Champa, p. 137.

118. Ibid., p.139 and notes 6-7.

119. Inscription C95, in Finot, ‘Notes d’épigraphie XI’, pp. 943-6. Note that at the time of their publication the numerical dates in the Champa inscriptions were often not properly understood. Finot (p. 946) read its date as 789 śaka/867, rather than 978/1056, and thought it must have referred to a previous reign. He also said that it ‘appears to be a continuation of the preceding inscription’ (C94), which seems correct. I attribute the undated C94 to the time of Harivarman of Mỹ Sơn, whose other inscriptions are C75/991 and C93/tenth c. śaka, i.e. 978-1078 CE. For the corrections of the numerical dates in general see Finot, ‘Les inscriptions du Musée’; on the date for C95 see Finot, ‘Errata et addenda’, BEFEO, 15, 2 (1915): 191: ‘IV, 944...and 946… “798”: read “978” and eliminate the note on p. 946’. Maspéro, Royaume de Champa, describes the event (p. 145) but provides no date, situating it in his narrative between other events in 1076 and 1080; the same is true for Coedès, Indianized states, p. 152.

120. Maspéro, Royaume de Champa, pp. 140-41, citing the Song Shi and the Tt.

121. Pelliot, ‘Deux itinéraires’, pp. 206-7. Ðệ Củ as the name of the Cham king is also from Pelliot’s reading. 

122. Ibid., p. 209;

123. See Pierre-Bernard Lafont, ‘Avant propos’ and ‘Les recherches sur le Campā et leur évolution’, in Actes du séminaire, pp. 3-5 and 7-25 respectively. Lafont notes (p. 15) that Po Dharma, Pāõóuraïga ‘has shown that the list of kings given in the chronicles [written] in “modern” Cham does not correspond to those appearing in the epigraphy because the former is a list of kings who ruled in the South after the fifteenth century, while the latter are kings who ruled in the North before the fifteenth century’.

124.  Southworth, ‘Origins of Campā’ shows that Châu Sa may have been an important center as early as the seventh to eighth centuries (pp.149, 151, 170). Eventually Pelliot’s identification of places along the route may have to be modified.