Sử gia lớn nhất (không được biết
đến/không được thừa nhận)
của Việt Nam
Le Minh Khai
Người dịch:
Hà Hữu Nga
Tôi dành mùa hè này đọc các tác phẩm của Kim Định, một linh mục Công giáo, triết gia
và sử gia đã viết rất nhiều trong những năm 1960 và đầu
những năm 1970 ở miền Nam Việt Nam. Khi đọc những gì ông đã viết, không cần phải đắn đo để kết luận rằng cho
đến nay, Kim Định là sử
gia táo bạo nhất và giàu trí tưởng tượng nhất mà Việt Nam đã từng biết
đến.
Nói một cách đơn giản, Kim Định là một thiên tài. Tuy nhiên, theo như tôi được
biết, không ai có thể nhìn thấy
thiên tài trong những gì ông đã làm, nhưng đồng thời, giống như nhiều thiên tài, ông đã đẩy ý tưởng
của mình đi quá xa.
Kết quả là ngày
nay nhiều người vừa
không biết Kim Định là ai, lại vừa bỏ qua tri thức học thuật của ông. Điều này, tôi cho là một sai lầm khủng khiếp.
Tôi xin giải thích lý do tại sao tôi lại
nghĩ như vậy.
Trước khi đọc các
công trình của ông, tôi chỉ nghe
nói về Kim Định và đã chỉ đọc những gì người khác viết về ông. Từ thông tin này, hình ảnh mà
tôi tạo ra về Kim Định là một nhân
vật siêu dân
tộc chủ nghĩa, với
một ý tưởng điên rồ là Ngũ kinh của Nho giáo suy cho cùng là những sáng tạo của người
Việt, và kết quả là, về
cơ bản tất cả mọi thứ mà hiện giờ chúng ta nghĩ là văn hóa "Trung Quốc" thì
thuở ban đầu lại thực sự là
văn hóa "Việt".
Đúng là Kim Định đã
thực sự lập luận như vậy. Tuy nhiên, nẻo đường trí thức dẫn ông đến kết luận này là một nẻo
đường đi qua một số ý tưởng học
thuật lớn nhất của thế kỷ XX, và đó chính là lý do tại sao tôi lại nói rằng Kim Định được cho là sử gia
Việt Nam quan trọng nhất của
mọi thời đại (không phải
là "giỏi
nhất"
mà "quan trọng nhất").
Hành trình trí tuệ
của Kim Định đã dẫn ông đi qua các tác phẩm của hai học giả Pháp nổi tiếng, Marcel Granet và Claude
Lévi-Strauss.
Marcel Granet vừa
là một nhà Hán học và một nhà xã hội học. Ông là một trong những học giả đầu tiên tìm những
cách diễn
giải xã hội học cho những
gì ông phát hiện ra trong các văn bản cổ điển của Trung Quốc. Trong quá trình đó, ông đã cách mạng hóa
những cách thức mà mọi người (cả
bên trong và bên ngoài Trung Quốc) xem xét về thời cổ đại Trung Quốc.
Nổi tiếng nhất,
Granet đã tái diễn giải Kinh Thi (詩經). Trong
nhiều thế kỷ các học giả ở Trung Quốc đã giải thích các bài
trong Kinh Thi bằng khuôn khổ đạo đức. Tuy
nhiên, Granet đã
xem chúng như là
các sản phẩm của các nghi
thức và lễ hội
địa phương không liên
quan gì đến các diễn giải đạo đức
của truyền thống học thuật ở Trung Quốc cả.
Tuy nhiên, có lẽ quan trọng hơn đối với các công trình của Kim Định là, cuốn La Pensée Chinoise Tư tưởng Trung Quốc của Granet. Trong công trình dày dặn và uyên bác này, những gì Granet tìm cách chứng
minh chính là các khái niệm trong các văn bản kinh điển Trung Hoa cổ đại chẳng
hạn như học
thuyết nhị nguyên Âm dương, và thuật số luận Ngũ
hành, …vv không chỉ là các khái niệm về những con số, mà là các "biểu tượng" (hoặc những gì mà
sau này các nhà cấu trúc luận gọi là các "dấu hiệu") cho các cấu hình của xã hội, và nếu nhìn vào các
hiện tượng như thân tộc
và hôn nhân, chúng ta có thể nhận ra bằng chứng của các khái niệm theo cách mà các hiện tượng ấy đã được sắp xếp và thực hiện.
Trong khi công trình
của Granet với
tư cách là một nhà Hán học đã bắt
đầu bị chỉ trích bởi các học
giả như Bernhard Karlgren vì không phân biệt giữa các văn bản của các giai đoạn khác nhau, thì
công trình
của ông với tư cách là một nhà khoa học
xã hội lại ảnh hưởng đến công trình của các học giả như Claude Lévi-Strauss, nhân
vật chính trong lĩnh vực nhân
học cấu trúc .
Những ý tưởng của
Lévi-Strauss xuất hiện chống lại các ý tưởng của các học giả như Bronisław
Malinowski. Malinowski cho rằng chúng ta có thể hiểu được các
xã hội bằng cách quan sát
và giải thích những gì mà chúng ta nhìn thấy.
Mặt khác, Lévi-Strauss lại lập luận rằng những gì mà
chúng ta nhìn
thấy trong các xã hội
trên toàn thế giới là khác nhau. Tuy nhiên, nếu chúng ta di chuyển bên dưới bề mặt của
những gì mà chúng ta nhìn thấy và tìm cách hiểu được "cấu trúc" của những ý tưởng thông tin
về những gì con
người thực hiện,
thì chúng ta có thể có được
một sự hiểu biết khác, và cuối cùng mới có thể nhận ra được là có những tương đồng trên toàn cầu.
Khi Kim Định đọc
các tác phẩm của Claude Lévi-Strauss vào những năm 1960, ông cảm thấy rằng Marcel Granet đã khải lộ những gì là cái "cấu trúc" bên dưới lớp
bề mặt ấy
- đó chính
là âm dương và ngũ
hành, …vv.
Hơn thế nữa, ông
cảm thấy rằng tất cả những tri thức này đều là "Việt." Đó không
hề là những
thứ của
"Trung Quốc"
sau đó được "nhập khẩu" vào Việt Nam. Đây là những gì mà tri thức
học thuật
của ông
tìm cách chứng minh.
Vậy thì, tại sao Kim Định lại quan trọng đến chừng ấy? Trước hết, ông là sử
gia duy nhất trong lịch sử Việt
Nam hiện đại, mà tôi biết, là người thực sự đa ngành. Ý tưởng cho rằng học thuật cần phải đa ngành là một ý
tưởng được đề cập rất nhiều,
nhưng để có phương tiện đa ngành thì học giả phải có được
các thông tin "cập
nhật” nhất trong các lĩnh vực
khác nhau. Đây
là điều mà người ta không thấy có trong học thuật Việt Nam. Thay vào đó, nhiều học giả chỉ đơn giản là "chọn"
thông tin từ các lĩnh vực khác nhau sao cho phù hợp với một ý tưởng (và thường là một ý
tưởng dân tộc chủ nghĩa) mà họ đã có.
Mặt khác, Kim Định luôn luôn cập nhật tri thức học thuật trong các lĩnh vực khác nhau. Ông hiểu Saussure (ngôn ngữ học), Lévi-Strauss (nhân học),
Granet, Creel, Needham (tất cả đều là các nhà
Hán học), Foucault (triết học),
…vv. Và ông đã xây dựng ý tưởng của mình dựa
trên ý tưởng của các học giả
khác. Đó là những gì thực sự có nghĩa là đa ngành.
Nhưng vấn đề với các tác phẩm của Kim Định là gì? Cũng giống như các vấn đề với học thuật
của Marcel Granet, Kim Định đã không phân biệt
giữa các văn bản. Đối
với ông, những gì được viết trong Sử
ký Tư Mã Thiên hoặc trong
Kinh Thi (cả hai đều
có niên đại TCN) cũng
đều giống với những gì đã được viết trong Lĩnh Nam chích quái của
thế kỷ thứ mười lăm, …vv. Các thông tin trong tất cả các văn bản đó
đều có thể được
sử dụng để thể hiện sự tồn tại của một "cấu trúc" nghĩa bên
dưới các
văn bản này. Điều
đó thực
sự là có
vấn đề.
Tuy nhiên, các nhà nhân học như Lévi-Strauss, đã xây dựng ý tưởng của
mình bằng cách xem xét các xã hội ("nguyên thủy") đương đại, mà ở đó các thông tin có được đã không hề được thu
thập từ những
giai đoạn khác nhau. Điều này, tôi cho rằng, đã làm cho các lập luận như vậy có sức thuyết phục hơn.
Học
thuật tiến triển
khi các học giả sử dụng
lý thuyết để đưa ra các khẳng định táo bạo. Các
khẳng định như vậy đôi khi
"quá" táo bạo, khiến cho các học giả khác thách thức các
khẳng định ấy và xác
lập một nhận
thức hợp lý hơn. Tuy
nhiên, kết quả
vẫn là học thuật
luôn tiến về phía trước.
Nói cách khác, sẽ
thật tốt khi
có được
học giả đưa
ra các tuyên bố táo
bạo (như Edward Said,
Benedict Anderson, James Scott, vv), bởi vì nó khiến cho các học giả khác thách thức và sửa chữa
những tuyên bố
đó. Tuy
nhiên, để có
được điều đó, các học giả
thách thức các tuyên bố táo bạo kia, về mặt lý thuyết, cũng phải được
cập nhật thông
tin như các học giả đã xuất
trình các tuyên bố táo bạo vậy.
Đó
là điều
đã không bao giờ xảy ra với
Kim Định. Kim Định đưa ra một số tuyên bố táo bạo trong các thập niên
1960 và đầu thập niên 1970, làm cho nhận thức của chúng ta về lịch sử Việt Nam tiến
(quá xa) về phía trước,
nhưng kể từ thời điểm đó đã không hề có ai có được một sự hiểu biết lý thuyết như Kim Định, vì vậy đã
không hề
có một
thách thức hiệu
quả nào, hoặc bất
cứ sự điều chỉnh nào, về
các ý tưởng của ông.
Kết quả là Kim Định
hoặc đã bị bỏ qua, bị nhạo báng, hoặc ý tưởng của ông đã bị hiểu lầm.
Đó
là một điều
đáng hổ thẹn, bởi vì,
tôi cho rằng, Kim Định là sử
gia Việt Nam duy nhất trong thời hiện đại, đã thực sự đến
được với một cách
diễn giải
mới mẻ về lịch sử sớm
của người Việt.
Để gạt bỏ ý tưởng
của ông, trước tiên người ta phải có thể gia nhập vào các ý tưởng đó. Cho đến
nay, chưa ai thực hiện được điều đó. Một khi ai đó bắt tay thực
hiện, thì người đó sẽ thấy rằng có thể
có một cái gì đó trong các ý tưởng của ông là sâu sắc (cũng hệt
như các học giả vẫn tìm
thấy những vấn đề sâu sắc trong các tác phẩm của Marcel Granet), và đó chính
là điều
sẽ khiến
cho tri
thức học thuật
lịch sử tiến
về phía trước. Cho đến thời điểm đó...
______________________________________
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét