Viễn Đông trước ngã ba đường, theo Kim Định

Viễn Đông trước ngã ba đường, theo Kim Định

Le Minh Khai

Người dịch: Hà Hữu Nga

Ở cuối cuốn sách Việt Lý Tố Nguyên của ông, Kim Định có một vài chương ngắn thảo luận về một số vấn đề chính trị và xã hội trong thời mình, có thể giúp chúng ta hiểu được những gì ông đã cố gắng thực hiện thông qua các tác phẩm của ông trong thập niên 1960 và đầu thập niên 1970.

Trong các tác phẩm của mình, Kim Định cho rằng thời cổ đại có một nhóm lớn con người vùng Viễn Đông, một thuật ngữ mà ông thường sử dụng, được ông gọi là "Viêm tộc”. Thuật ngữ "Viêm" xuất phát từ cái tên Viêm Đế 炎帝 là một tên gọi khác của nhân vật huyền thoại cổ xưa, 神農 Thần Nông, một nhân vật gắn liền với sự phát triển nông nghiệp.

Kim Định cho rằng các thành viên của Viêm tộc là những người làm nông và họ đã sáng tạo ra một triết lý mà ông gọi là "Việt Nho", mà tôi dịch là "Authentic Việt Confucianism" - Nho giáo Việt đích thực. Cơ sở của triết lý này là các khái niệm như âm dương và ngũ hành, những khái niệm mà Kim Định cho là người Hán, các thành viên của cái mà ông khẳng định là một nhóm du mục di cư vào Trung Quốc sau khi Viêm tộc đã hưng thịnh ở đó bằng nghề nông, sau đó chiếm đoạt và thực hiện một phần của cái mà Kim Định gọi là "Hán Nho".

Trong nhiều thế kỷ sau đó, Hán Nho là trung tâm đối với các nền văn hóa của Việt Nam và Trung Quốc. Tuy nhiên, trong thế kỷ XX, các học giả “tân học”, mà Kim Định gọi là những người “bài truyền thống” học được những cách suy nghĩ mới từ phương Tây, đã tìm cách loại bỏ Hán Nho với tư cách là một hệ tư tưởng lỗi thời và áp bức.

Tuy nhiên, còn hơn một người “nệ cổ”, Kim Định không muốn duy trì Hán Nho mà những người “bài truyền thống” đã chối bỏ. Thay vào đó, ông muốn "bảo tồn" "Việt Nho", thực chất là một triết lý mà ông đã tạo ra thông qua các tác phẩm của mình. Hơn thế nữa, những ý tưởng đã được thể hiện trong các tác phẩm của ông đã ảnh hưởng rõ ràng từ một loạt nhà tư tưởng phương Tây vào thời điểm đó, từ nhà Hán học Marcel Granet đến nhà nhân học cấu trúc Claude Lévi-Strauss.

Vậy thì những gì thuộc thời đại ông đã dẫn Kim Định đến với và viết về các ý tưởng đó?

Theo đúng nghĩa, Kim Định có lẽ là người mà chúng ta có thể gắn nhãn là "nệ cổ chiết trung."

Rõ ràng Kim Định đã không hài lòng với tình trạng xã hội vùng Viễn Đông vào giữa thế kỷ XX. Sự gia tăng quyền lực chính trị của các đảng cộng sản là một loại phát triển mà ông không thích. Tuy nhiên, ông thậm chí còn bất mãn hơn với những gì ông cho là sự thất bại của các đảng quốc dân đã tạo ra một sự thế chỗ chắc chắn cho chủ nghĩa cộng sản, và ở đây ông cảm thấy rằng thất bại lớn nhất của họ là họ đã không đưa ra được một phương án triết học có thể cung cấp một cơ sở tinh thần cho xã hội.

Đồng thời, Kim Định cũng không thực sự nghĩ rằng chủ nghĩa cộng sản đã đưa ra được một triết lý có ý nghĩa. Thành công của nó ở vùng Viễn Đông, ông lập luận, không phải do ý tưởng của chủ nghĩa Mác-Lênin, mà thay vào đó là những sai lệch nhất định khỏi các nguyên lý của chủ nghĩa Mác-Lênin mà trước hết là những người cộng sản Trung Quốc, và sau đó là cộng sản Việt Nam đã thực hiện.

Những sai lệch đó mang hai nhóm lại gần hơn với ý tưởng của Kim Định về cái Việt Nho đích thực kia.

Trích dẫn công trình nghiên cứu của Lucien Bianco Les Origines de la Revolution chinoise 1915-1949 - (Các cội nguồn của cuộc cách mạng Trung Quốc 1915 - 1949) vào năm 1966, Kim Định lập luận rằng điều dẫn đến thành công của những người cộng sản ở Trung Quốc chính là Mao Trạch Đông đã đi ngược lại với một số lý thuyết của chủ nghĩa Mác-Lênin và đã đi theo một con đường phù hợp hơn với Trung Quốc. Đặc biệt, ông nhấn mạnh đến chủ nghĩa yêu nước, quân đội và nông dân.

Ở Trung Quốc, do bất mãn sâu sắc với những hành động của người phương Tây và người Nhật trong các thế kỷ XIX và XX, Kim Định cho rằng những người cộng sản đã có thể thu hút được một ý thức yếu nước sâu sắc và có thể thống nhất nhân dân trong công cuộc chống ngoại xâm. Trong quá trình này, những người cộng sản cũng đã rèn luyện được một quân đội mạnh mẽ và có kỷ luật.

Trong khi đó, mức độ tăng trưởng dân số nhanh, tình trạng thiếu đất, sự bóc lột của địa chủ, sự mất mát của nền tiểu công nghiệp bởi cuộc cạnh tranh của phương Tây, và sự suy giảm tinh thần gây ra bởi việc từ bỏ giáo dục truyền thống, tất cả đã gây ra vô vàn khốn khó cho người nông dân. Do đó cải cách là cần thiết, nhưng theo Kim Định, các cuộc cải cách mà chính phủ Quốc dân thực hiện là hời hợt. Mặt khác, những người cộng sản, đã thực sự phân phối đất cho dân cày nghèo, và nhờ đó mà họ đã được nông dân ủng hộ.

Điều đó có một ý nghĩa to lớn, Kim Đinh lập luận, vì các lý thuyết gia như Marx, Engels, Trotsky và Stalin đã hoàn toàn coi nhẹ việc tổ chức nông dân. Tuy nhiên, “Chính vì Mao đã nhìn ra cái khả năng cố hữu của dân gian của Viêm tộc đó nên đã thành công một cách lớn lao. . .”). Người phương Tây, Kim Định lưu ý, đã nhận ra việc Mao nương tựa vào tầng lớp nông dân như là quá trình "Trung Hoa hóa của chủ nghĩa cộng sản."

Có một thực tiễn, Kim Định đoan chắc, mà những kẻ cai trị trước đó nhiều lần dựa vào, đó chính là sức mạnh của nông dân Trung Quốc. Chính vì thế mà chính sách của Mao không có gì là mới. Hàm ý ở đây là bất cứ ai dựa vào sức mạnh của Viêm tộc đều có thể thành công, miễn là hành động của họ tương giao với Việt Nho đích thực - một hệ thống niềm tin cơ bản của Viêm tộc.

Do đó, Kim Định cảm thấy rằng trong việc tìm cách giúp đỡ những người nông dân, các chính sách của những người cộng sản Trung Quốc đã tương giao với một số niềm tin cơ bản của Viêm tộc, một dân tộc mà con cháu của họ vẫn cư ngụ trên khắp Trung Quốc. Tuy nhiên, Kim Định cảm thấy rằng vẫn còn có một lỗ hổng lớn trong sự cai trị của những người cộng sản Trung Quốc, trong đó những người cộng sản Trung Quốc đã không thiết lập được một cơ sở tinh thần mới dưới hình thức của một triết lý có thể tạo động lực cho tầng lớp trí thức.

Những người quốc dân đảng, Kim Định cảm thấy, cũng đã thất bại trong việc này. Ông lập luận rằng Chủ nghĩa Tam dân của Tôn Dật Tiên đã có tiềm năng xây dựng một cơ sở tinh thần, nhưng nó cần phải được phát triển thành một triết học. Tuy nhiên, sau khi Tôn Dật Tiên chết vào năm 1925, Quốc dân đảng đã ra sức thúc đẩy một thứ đạo đức Hán Nho lạc hậu cùng với các khái niệm nước ngoài chẳng hạn như chủ nghĩa quân phiệt, chủ nghĩa đạo đức và khổ hạnh.

Chính điều này đã dẫn đến phong trào Tân sinh hoạt - Đời sống mới - của Tưởng Giới Thạch thúc đẩy vệ sinh cũng như nhiều như hành vi thích hợp, tất cả đều nhân danh "Khổng giáo”. Với cách phát triển như vậy, Kim Định cho rằng, Nho giáo đã trở nên trống rỗng, không còn ý nghĩa và không liên quan đến người dân.

Mặt khác, trong khi bề ngoài Mao từ chối Nho giáo, nhưng trong thực tế, Kim Định cho rằng, hành động của ông ta lại bộc lộ các đặc trưng vốn từ lâu đã là một phần của Nho giáo (kể từ thời điểm Việt Nho lần đầu tiên được hình thành): gần gũi với nông dân, phân chia tài sản bình quân, thành lập một quân đội mạnh để chống xâm lược.

Đối với những người cộng sản Việt Nam, Kim Định gán thành công của họ cho cùng các nhân tố cơ bản như vậy, chẳng hạn như khả năng huy động ý thức yêu nước của người dân .

Đồng thời, Kim Đinh đặc biệt phê phán cái mà ông gọi là những người "Quốc gia" ở Việt Nam, có nghĩa là chính phủ Nam Việt Nam.

Vấn đề tối hậu, theo Kim Định, là tầng lớp tinh hoa có học đã không làm gì để tạo ra một nền tảng tinh thần cho dân tộc. Thay vào đó họ tranh cãi về chính trị và xã hội, nhưng Kim Định cho rằng điều này tất nhiên thất bại vì không có nền tảng triết học cho các hành động của họ.

Ông viết rằng ngoài một vài bản dịch của Bergson, Plato, Kant và Descartes, không có gì để mọi người học hỏi và đồng thời, Nho giáo đã bị loại bỏ. Đối với những người quốc gia, có nghĩa là, giới tinh hoa cầm quyền, Kim Định bày tỏ sự thất vọng và ghê sợ. Ông nói rằng họ giống như những người La Mã đã thụ hưởng một khoảng thời gian tuyệt vời khi núi lửa Etna phun trào. Ông đặc trưng hóa họ là một mớ kẻ giàu sang, có thiện chí với tổ quốc nhưng suy nghĩ bằng khuôn khổ phương Tây.

Vào thời điểm khi thế giới đang có chiến tranh ở cấp độ tư tưởng, Kim Định tuyên bố, rõ ràng là những người quốc gia đã thua cộng sản. Tuy nhiên, đối với Kim Định đó không phải vì một ý thức hệ đã đánh bại một ý thức hệ khác, mà chỉ đơn giản vì những người quốc gia không có một ý thức hệ, còn cộng sản thì đã lợi dụng lòng yêu nước để động viên mọi người. Hơn thế nữa, Kim Định lập luận, trong khi những người cộng sản là những người Marxist, trong các tác phẩm của mình, họ đánh giá cao người dân của dân tộc mình hơn những người quốc gia đã làm.

Trong tình huống ấy người ta sẽ hành động như thế nào? Kim Định muốn trí thức, hành động một cách lý tưởng như các sĩ phu Nho giáo đã làm trong quá khứ.

Để chứng minh các sĩ phu Nho giáo đã hành động ra sao, Kim Định trích dẫn các công trình của nhà Hán học người Mỹ Herrlee Creel, thể hiện một hình ảnh rất tích cực về những con người đó. Creel nói rằng các sĩ phu Trung Quốc "đã cai trị thành công một đế quốc lớn nhất trên toàn cầu trong suốt một khoảng thời gian dài hơn so với bất kỳ tầng lớp nào khác đã làm được mà không cần thay đổi nền tảng."

"Thời gian qua đi, đại diện của các hệ thống khác cầm cương ở Trung Quốc, chỉ để thất bại," Creel đã viết. Những con người như Hán Cao tổ, thô mộc, thất học, coi các Nho sỹ chỉ là lũ mọt sách phi  thực tế, đã nắm lấy ngai vàng."

Sự hưng thịnh quyền lực của các sĩ phu Nho giáo ở Trung Quốc đánh dấu một "cuộc cách mạng trong chính sách của chính phủ," theo Creel, "nhưng nó đã diễn ra âm thầm và không có đổ máu. Cái cách thức xuất hiện của nó là thú vị nhất. Các học giả chiến thắng đó dường như có tất cả mọi thứ đối với họ, trong khi các nhà lãnh đạo đầy quyền lực và giới quân sự chống đối họ có vẻ lại nắm giữ tất cả các át chủ bài."

Khi trích dẫn những thông tin như thế này từ Creel, Kim Định cố gắng ghi lại một sự kiện lịch sử, hay vẽ một hình ảnh tô điểm cho chính mình? Điều đó thật không phải dễ nói. Dường như không có nhiều trí thức sẵn sàng  theo mô hình lý tưởng của ông.

Từ những gì Kim Định nói, các nhà trí thức cùng thời với ông dường như chủ yếu quan tâm đến các tư tưởng phương Tây, nhưng Kim Định cũng chỉ trích cả phương Tây. Ông cảm thấy rằng các triết gia phương Tây từ Neitzsche đến Hiedegger đến Foucault đã dần dần phá hủy triết học phương Tây bằng cách gạt những mối quan tâm về tinh thần và nhân văn sang một bên.

Như vậy, trong con mắt Kim Định, tất cả mọi người đều thất bại. Vì vậy, những con người vùng Viễn Đông đang đứng giữa một ngã ba ("Trước Ngã Ba Đường," là tên chương cuối cùng của ông về chủ đề này). Họ đã phải quyết định chọn hướng để có thể tiến về phía trước.

Tuy nhiên, cuối cùng con đường mà họ cần phải chọn rõ ràng là con đường đến với Kim Định. Ông cảm thấy rằng họ cần phải "tái khám phá" và thúc đẩy một Việt Nho đích thực, vì nó sẽ cung cấp cho họ nền tảng tinh thần giúp họ trở nên thịnh vượng.

Tại sao nó phải là Việt Nho đích thực mà không phải là thứ Nho giáo "thông lệ / bình thường"? Bởi vì về phía Kim Định, có vẻ đó phải là một phần nỗ lực nhằm "giải-Hoa hóa" Nho giáo, sao cho người Việt Nam có thể chấp nhận nó như một phần thiết yếu của nền văn hóa của họ (trong thế giới dân tộc chủ nghĩa của một xã hội giữa thế kỷ hai mươi đang đi qua một quá trình giải thực dân hóa), cũng như khiến nó tránh xa khỏi thứ Nho giáo của những người già bảo thủ trong xã hội Việt Nam, rõ ràng không hấp dẫn đối với thế hệ trẻ, Tây hóa nhiều hơn.

Trong mọi trường hợp, điều cần được làm rõ, đó là Kim Định là một con người phức tạp. Có thể dễ dàng bỏ qua nếu chỉ nhìn vào những kết luận chính của ông, nhưng nếu người ta vạch lại những gì đã dẫn ông đến các kết luận đó bằng cách nhìn vào các vấn đề trí thức được đề cập trong bài viết dưới đây và các vấn đề chính trị được thảo luận ở đây, thì rõ ràng là ông đã suy tư rất nhiều.

______________________________________

Nguồn: Le Minh Khai, The Far East at the Crossroads, According to Kim Định, trên https://leminhkhai.wordpress.com/2015/07/04/the-far-east-at-the-crossroads-according-to-kim-dinh/