Trần Quốc Vượng và việc trích dẫn giới học thuật phương Tây*

Trần Quốc Vượng và việc trích dẫn giới học thuật phương Tây*

Le Minh Khai

Người dịch: Hà Hữu Nga

Sau khi bị rối bời với một số vấn đề trong đoạn mở đầu của một bài tiểu luận của Trần Quốc Vượng về văn hóa Việt Nam (xem bài mới nhất dưới đây), hôm nay tôi tiếp tục đọc hết phần còn lại của tiểu luận này.

Lập luận của Trần Quốc Vượng trong tiểu luận này là học giả Việt Nam trong quá khứ (trước thế kỷ 20) đã quá say mê với văn hóa Trung Quốc đến nỗi họ không nhận ra sự khác biệt của văn hóa Việt Nam. Tuy nhiên, theo Trần Quốc Vượng trong nửa sau của thế kỷ XX, các học giả Mác-xít Việt Nam đã thành công trong việc làm sáng tỏ một thực tế là căn cội của văn hóa Việt Nam có thể được tìm thấy từ thiên niên thứ nhất trước Công nguyên (văn hóa Đông Sơn), trước khi khu vực Đồng bằng sông Hồng bị nhà Hán đô hộ, và nền tảng văn hóa này tiếp tục tồn tại trong những ngôi làng sau khi tầng lớp tinh hoa đã chấp nhận các khía cạnh khác nhau của văn hóa Trung Quốc.

Sau đó Trần Quốc Vượng tiếp tục đưa ra lập luận cho rằng nền văn hóa gốc này có thể truy nguyên sớm hơn, đến tận thời Đá mới (các nền văn hóa Hòa Bình và Bắc Sơn). Ông trích dẫn công trình của một số học giả phương Tây để biện minh cho lập luận này: 1) thời đại Đá mới là giai đoạn rất quan trọng và 2) văn hóa chịu ảnh hưởng của môi trường. Ông lập luận như vậy để đưa ra quan điểm cho rằng môi trường của Việt Nam chịu ảnh hưởng của loại văn hóa đã được tạo ra trong thời đại Đá mới ở đó, và truyền thống văn hóa này tồn tại qua nhiều thời đại, chí ít là cho đến thế kỷ 18 và 19.

Tuy nhiên, khi làm như vậy, Trần Quốc Vượng đã bóp méo những gì mà các học giả phương Tây thực sự đã viết.

Khi lập luận về tầm quan trọng của thời đại Đá mới, Trần Quốc Vượng đã trích dẫn một đoạn trong Tristes Tropiques, Nhiệt đới buồn, một tác phẩm nổi tiếng của nhà nhân học người Pháp Claude Lévi-Strauss, như sau:

“Một trong những giai đoạn nhiều sáng tạo nhất của lịch sử nhân loại xảy ra vào thời đại đá mới: với sự phát minh ra trồng trọt, chăn nuôi … Muốn đạt đến những thành quả vĩ đại này, không phải trong chốc lát là được, mà trái lại, những tập thể loài người bé nhỏ lúc bấy giờ đã phải trải qua hàng mấy nghìn năm quan sát, thí nghiệm và truyền đạt kinh nghiệm từ đời này sang đời khác. Sự nghiệp vĩ đại này đã diễn ra một cách tốt đẹp, liên tục, và thành công…” **, [nguyên văn tiếng Việt của GS. Trần - HHN***] [vào thời điểm mà chữ viết còn chưa hề được biết đến - LMK****].

Sau đó Trần Quốc Vượng nhận định, mà không hề cung cấp bất kỳ một bằng chứng hoặc trích dẫn bất kỳ nguồn nào để hỗ trợ cho tuyên bố của mình, rằng: “Bất cứ nhà khảo cổ học, dân tộc học và sử học nào cũng biết rằng nếp sống thời đại đá mới, trên cơ bản, vẫn được duy trì trong nếp sống nông thôn của nhân loại, thậm chí cho mãi đến thế kỷ XVIII, XIX.” [nguyên văn tiếng Việt của GS. Trần - HHN].

Tôi đặt cụm từ [vào thời điểm mà chữ viết còn chưa hề được biết đến] ở phần cuối của đoạn trích ở trên từ Nhiệt đới buồn Tristes Tropiques trong dấu móc [], vì Trần Quốc Vượng không đưa đoạn đó vào trích dẫn của mình. Tuy nhiên điều quan trọng là vì trong đoạn này Lévi-Strauss nói về lý thuyết văn tự [chữ viết], chứ không phải là về thời đại Đá mới. Điều mà Lévi-Strauss lập luận là người ta sẽ nghĩ rằng việc phát minh ra chữ viết đã phải tạo ra những thay đổi lớn bởi vì người ta có thể ghi chép lại nhiều thông tin hơn là họ có thể nhớ và điều này có thể cho phép họ thực hiện những điều mà họ không thể làm được trước khi chữ viết được phát minh, vậy mà một sự biến đổi quan trọng như cuộc Cách mạng Đá mới lại xảy ra trước cả khi chữ viết được phát minh.

Vì vậy, Lévi-Strauss bắt đầu xem xét những cách thức khác, để chứng tỏ vai trò quan trọng của văn tự.

 
Cuối cùng, ông lập luận rằng những gì thực sự quan trọng về văn tự là ở chỗ dường như nó đã xuất hiện trên khắp thế giới gắn liền với các đô thị và các đế quốc. Trong bối cảnh này, Lévi-Strauss lập luận, điều thực sự quan trọng về chữ viết là nó tạo điều kiện cho người ta bóc lột thường dân.

Xin dẫn lời Lévi-Strauss: “Kiểu bóc lột này khiến cho có thể tập trung cưỡng bức hàng ngàn người lao động làm lao dịch, càng giải thích rõ ràng hơn sự ra đời của các công trình kiến trúc so với mối quan hệ trực tiếp được đề cập ở trên. Nếu giả thuyết của tôi là chính xác, thì chức năng chính của văn tự, với tư cách là một phương tiện truyền thông, là để tạo thuận lợi cho việc bắt người khác làm nô lệ.” [Đoạn này tôi dịch từ nguyên văn tiếng Pháp trong tác phẩm Tristes Tropiques của Lévi-Strauss***** - HHN]

Quan điểm của tôi ở đây là Lévi-Strauss viết về văn tự, chứ không phải là về thời Đá mới. Vì vậy, cuốn sách của ông không phải là một nguồn để trích dẫn về thời Đá mới. Nếu bạn đang nghiên cứu các lý thuyết về sự xuất hiện của chữ viết thì đây mới là một công trình để trích dẫn.

Tuy nhiên, Trần Quốc Vượng lại trích dẫn công trình này để lưu ý rằng thời Đá mới là một trong những thời kỳ sáng tạo nhất trong lịch sử nhân loại, và sau đó ông đưa ra một tuyên bố vô căn cứ rằng lối sống của người thời Đá mới được tiếp tục trong các làng mạc cho đến tận thế kỷ 19.

Sau đó Trần Quốc Vượng tiếp tục trích dẫn Marx và Engels cũng theo cách thức ấy. Ông trích dẫn các tác phẩm của họ trệch khỏi bối cảnh để đưa ra lý lẽ của mình trong khi lý lẽ đó lại không hề liên quan đến những gì Marx và Engels đã thực sự viết ra.

“K. Mác nói: “Cái toàn thể những liên hệ giữa những người sản xuất với thiên nhiên và giữa họ với nhau, cái toàn thể những sự liên hệ như thế, trong ấy người ta sản xuất, thì chính là xã hội, xét về cái cơ cấu kinh tế của nó”² [nguyên văn tiếng Việt của GS. Trần - HHN].

Đầu tiên Trần Quốc Vượng đã trích dẫn một đoạn từ tác phẩm Tư bản của Marx trong đó Marx  nói về “quá trình xã hội của sản xuất” diễn ra theo “quá trình tư bản của sản xuất.” Ở đây Marx nói rằng “quá trình xã hội của sản xuất” diễn ra “theo các quan hệ sản xuất kinh tế và lịch sử cụ thể”, và “tổng hợp của các mối quan hệ này - trong đó các tác nhân của sự sản xuất đều liên quan đến tự nhiên và liên quan với nhau, và người ta sản xuất trong các mối quan hệ đó - chính là xã hội, xem xét từ quan điểm cấu trúc kinh tế.” ******

Điều này không phải là dễ hiểu, nhưng (ở chừng mực tôi có thể nói) về cơ bản Marx đã cố gắng giải thích cái cách thức mà xã hội là sản phẩm của các quan hệ kinh tế giữa người với người.

Sau đó Trần Quốc Vượng trích dẫn một bức thư của Engels, trong đó ông nói rằng: “Bàn về những quan hệ kinh tế mà chúng tôi gọi là cơ sở quyết định của lịch sử xã hội, thì chúng tôi hiểu đấy là cái cách thức và phương thức theo đó người ta sản xuất những điều kiện sinh sống của mình và trao đổi sản phẩm với nhau. Tức là trong ấy có bao hàm toàn bộ kỹ thuật sản xuất và vận tải …trong khái niệm quan hệ kinh tế cũng có bao hàm cái nền tảng địa lý …và lẽ cố nhiên là cả cái môi trường bên ngoài bao bọc cái hình thái xã hội như thế” [nguyên văn tiếng Việt của GS. Trần - HHN].

Giống như Marx, ở đây Engels nói về các quan hệ kinh tế, và ông đưa ra luận điểm cho rằng địa lý có vai trò trong quan hệ kinh tế giữa người với người.

Sau khi trích dẫn ý tưởng ​​của Marx và Engels về quan hệ kinh tế, Trần Quốc Vượng cho rằng: “Vậy thì khi bàn đến những đặc điểm của văn hóa Việt Nam [!!!] - LMK], phải tìm cội nguồn của nó từ thời đại đá mới, thời đại phát sinh nông nghiệp và làng xóm, phải chú ý đến những điều kiện nền tảng địa lý và môi trường thiên nhiên đã sản sinh ra những đặc điểm văn hóa ấy trước khi xét đến những điều kiện lịch sử của dân tộc đã duy trì và củng cố những đặc điểm văn hóa ấy. Đừng tách rời văn hóa với thiên nhiên” [nguyên văn tiếng Việt của GS. Trần - HHN].

Cái kết luận mà Trần Quốc Vượng đưa ra ấy không hề liên quan với những gì mà Lévi-Strauss, Marx và Engels nói đến trong các đoạn văn mà Trần Quốc Vượng đã trích dẫn. Thay vào đó, Trần Quốc Vượng chỉ lấy cái sự kiện là Lévi-Strauss đề cập đến “thời đại Đá mới,” Marx đề cập đến “xã hội” và Engels đề cập đến "cơ sở địa lý," để hỗ trợ cho cái ý tưởng phi-tư liệu của mình rằng, "văn hóa” Việt Nam (một chủ đề mà không có ai trong số các học giả được ông trích dẫn nói đến) được hình thành trong thời đại Đá mới và chịu ảnh hưởng bởi địa lý và môi trường. Sau đó ông còn thêm vào vấn đề này ý tưởng của riêng mình là “tất cả các nhà khảo cổ học, dân tộc học và sử học đều biết” (và tôi đoán đó là lý do tại sao lại không cần thiết phải cung cấp bất kỳ bằng chứng nào cho ý tưởng này...) rằng nếp sống của thời đại Đá mới vẫn được duy trì ở nông thôn cho đến tận thế kỷ 19.

Nhìn bề ngoài, tiểu luận này có vẻ rất ổn. Trần Quốc Vượng trích dẫn công trình của các học giả nổi tiếng phương Tây để đưa ra một luận cứ.

Nhưng nếu bạn thực sự nhìn vào những gì mà các học giả đã viết, và sau đó so sánh với những gì Trần Quốc Vượng lập luận, thì luận cứ của ông sụp đổ. Nó không hề được hỗ trợ bởi công trình của các học giả mà ông trích dẫn. Đó chỉ là một lập luận do chính ông dựng lên, mà không có bất kỳ tài liệu hoặc bằng chứng nghiêm chỉnh nào.

Khi trích dẫn các công trình của các học giả, có nghĩa là bạn trích dẫn để minh chứng cho những ý tưởng mà các học giả đó đưa ra. Marx và Engels nói về các quan hệ kinh tế trong những đoạn mà Trần Quốc Vượng trích dẫn, chứ không phải nói về vai trò của điều kiện địa lý và môi trường có thể (hoặc không thể) có trong việc hình thành văn hóa. Lévi-Strauss viết về sự xuất hiện của văn tự trong đoạn văn mà Trần Quốc Vượng trích dẫn, các ý tưởng đó của Lévi-Strauss nảy sinh trong khi ông nghiên cứu nhân học ở Nam Mỹ. Thời đại Đá mới chỉ là một cái gì đó mà ông đã đề cập một cách ngẫu nhiên trong cuốn sách này. Ông không đưa ra những ý tưởng về thời đại Đá mới, và ông cũng không phải là một chuyên gia về thời đại Đá mới.

Khi trích dẫn các tác phẩm của các học giả phương Tây để minh chứng cho những ý tưởng mà các  học giả đó không đưa ra, Trần Quốc Vượng đã sản sinh một tiểu luận có vẻ như nó phải có giá trị, nhưng lại không phải vậy.

[Tiểu luận tôi đề cập đến được post ở bài dưới đây.]

___________________________________________

Nguồn: Le Minh Khai 2014. Trần Quốc Vượng and the Citing of Western Scholarship. http://leminhkhai.wordpress.com/, 18^th, Oct. 2014

Ghi chú:

* Dù đây là một entry hữu ích, nhưng riêng tôi không đồng tình với vài nhận định cứng [rắn/nhắc] của GS. Le Minh Khai về nội dung và cách thức trích dẫn của GS. Trần Quốc Vượng trong entry này, vì vậy trong phần ghi chú dưới đây tôi xin dẫn nguyên văn một số đoạn quan trọng của Claude Lévi-Strauss và K. Marx mà GS. Trần Quốc Vượng trích dẫn, để bạn đọc cùng suy ngẫm và thảo luận.

** Nguyên văn: “Une des phases les plus créatrices de l’histoire de l’humanité se place pendant l’avènement du néolithique: responsable de l’agriculture, de la domestication des animaux et d’autres arts. Pour y parvenir, il a fallu que, pendant des millénaires, de petites collectivités humaines observent, expérimentent et transmettent le fruit de leurs réflexions. Cette immense entreprise s’est déroulée avec une rigueur et une continuité attestées par le succès, alors que l’écriture était encore inconnue. Si celle-ci est apparue entre le 4e et le 3e millénaire avant notre ère, on doit voir en elle un résultat déjà lointain (et sans doute indirect) de la révolution néolithique, mais nullement sa condition”. [Claude Lévi-Strauss 1955. Tristes Tropiques, Collection: Terre humaine, Éditeur: Plon, Paris].

[Một trong những giai đoạn sáng tạo nhất của lịch sử nhân loại là buổi đăng quang của thời đại Đá mới với sự ra đời của nông nghiệp, thuần hóa động vật và các kỹ nghệ khác. Để đạt được các thành tựu đó, trong nhiều thiên niên kỷ, nhiều cộng đồng nhỏ nhất định phải quan sát, thử nghiệm và chuyển giao thành quả suy tư của họ. Công cuộc kỳ vĩ ấy đã được thực hiện một cách ráo riết và liên tục thể hiện bằng những thành công trên, trong khi đó chữ viết vẫn chưa được biết đến. Nếu chữ viết được tìm thấy vào ba bốn thiên niên kỷ trước Công nguyên, thì phải coi nó là một kết quả rất xa (và có lẽ gián tiếp) của cuộc cách mạng Đá mới, chứ tuyệt nhiên không phải là điều kiện của cuộc cách mạng đó].

***   HHN = Hà Hữu Nga

**** LMK = Le Minh Khai

***** Nguyên văn: “Cette exploi­tation, qui permettait de rassembler des milliers de travailleurs pour les astreindre à des tâches exténuantes, rend mieux compte de la naissance de l’architecture que la relation directe envisagée tout à l’heure. Si mon hypothèse est exacte, il faut admettre que la fonction primaire de la communication écrite est de faciliter l’asservissement”. [Claude Lévi-Strauss 1955. Tristes Tropiques, Collection: Terre humaine, Éditeur: Plon, Paris].

****** Nguyên văn: "Für die Gesamtheit dieser Beziehungen, in denen die Agenten dieser Produktion stehen in Bezug auf Natur und miteinander, und in denen sie produzieren, ist genau der Gesellschaft, aus der Sicht der Wirtschaftsstruktur berücksichtigt“. [K. Marx, Das Kapital, Band. III, Kap. 48].