O. W. Wolters, Trải đời, Nghĩ lớn trong Cộng đồng Học thuật

O. W. Wolters, Trải đời, Nghĩ lớn trong Cộng đồng Học thuật

Le Minh Khai

Người dịch: Hà Hữu Nga

Đôi khi tôi nghĩ mình chắc hẳn phải mắc một sai lầm nào đó, vì nghiên cứu lịch sử Đông Nam Á mà lại thậm ghét các công trình của cố học giả O.W. Wolters.

O. W. Wolters là một trong những “người cha khai sáng” Đông Nam Á học tại Mỹ. Một số tư tưởng mà ông theo đuổi, như khái niệm mandala* và kỳ nhân** đã có ảnh hưởng không thể tưởng tượng nổi, nhưng tôi lại không hề tán thưởng các ý tưởng đó.  

Một trong những khúc mắc của tôi đối với các công trình của ông chỉ đơn giản là tôi không tìm được bất cứ thứ gì mà ông nói về Đông Nam Á lại thực sự riêng biệt cho Đông Nam Á, và vì vậy bằng việc thúc đẩy những khái niệm “Đông Nam Á” được cho là khác nhau, rốt cục lại, tôi cho rằng điều mà Wolters thực sự đã làm là khu biệt hóa việc nghiên cứu Đông Nam Á.  

Ý tưởng của ông về kỳ nhân chẳng hạn, thì hệt như ý tưởng của Weber về ân uy*** của thủ lĩnh. Vậy thì tại sao lại còn phải tạo ra một thuật ngữ mới để nói về một điều gì đó không phải là duy nhất? Nếu bạn sử dụng chính thuật ngữ đó thì bạn có thể giao tiếp với các học giả nghiên cứu về những bộ phận khác của thế giới, và chúng ta có thể được hưởng các thành quả nghiên cứu của nhau. Việc tạo ra một thuật ngữ mới cho cùng một khái niệm đã cắt đứt mối liên hệ học thuật và khu biệt hóa các kết quả nghiên cứu của nhau. Đó chính là điều mà tôi nghĩ là Wolters đã làm.

Hôm nay tôi nhìn vào tác phẩm ông viết có tên gọi “Southeast Asia as a Southeast Asian Field of Study” (Đông Nam Á với tư cách là một Lĩnh vực Nghiên cứu về Đông Nam Á). Trong tiểu luận này Wolters nói về các đặc điểm văn hóa khác nhau mà ông cho là có thể được phát hiện trong giới tinh hoa của toàn bộ vùng Đông Nam Á trong quá khứ.

Trong tiểu luận này cũng như trong các tiểu luận khác, Wolters đã trình bày thông tin theo cách cực kỳ tối tăm. Ông nhận rằng các đặc điểm văn hóa này không phải là duy nhất đối với Đông Nam Á, tuy nhiên ông vẫn trình bày các đặc điểm đó cứ như là các đặc điểm cơ bản cho sự hiểu biết về Đông Nam Á vậy...

Vậy thì các đặc điểm văn hóa ấy là gì? Wolters kê ra được tám đặc điểm. Dưới đây là ba đặc điểm đầu tiên (tôi dẫn):

1. Thời gian duy nhất có ý nghĩa quan trọng là “bây giờ”.

2. Vì “bây giờ” là thời gian có ý nghĩa quan trọng, tầm quan trọng gắn liền với việc cập nhật hóa hoặc “đương đại”.

3. Khả năng “cập nhật hóa” thường được gắn với và duy trì bởi ý nghĩa về việc trở thành một bộ phận tích hợp của tổng thể “thế giới” đã biết hơn là chỉ thuộc về cái mảnh lãnh thổ riêng của một ai đó.

Được thôi, vì vậy nếu các đặc điểm văn hóa đủ quan trọng để phân biệt bộ phận này với những bộ phận khác của thế giới thì chúng phải vắng mặt ở một mức độ nào đó trong bộ phận khác của thế giới. Vậy thì chúng ta có thể tìm được ở đâu trên đời này một vùng mà con người không sống trong thời “bây giờ” và không cố để “cập nhật hóa”?

Ở chừng mực tôi còn có thể phân biệt được, thì rõ ràng là không có một nơi như vậy, và cho đến nay không hề có một nơi nào như vậy. Vì vậy những khái niệm này không thực sự nói với tôi bất cứ điều gì về Đông Nam Á cả.

Trong khi tôi không đồng ý với những ý tưởng này (và nhiều ý tưởng khác của Wolters) thì hôm nay tôi lại đọc được một bài điểm sách đầy cảm thông (nhưng có tính phê phán) của Justin McDaniel về một tập sách mới được công bố về cuộc đời và sự nghiệp của Wolters [Early Southeast Asia: Selected Essays by O. W. Wolters, ed. Craig Reynolds (Ithaca: Southeast Asia Program Publications, Cornell University, 2008)] khiến tôi nhận thấy một cái gì đó có phần tích cực trong các công trình của Wolters.

Wolters đã bỏ ra nhiều năm làm việc với tư cách là một quan chức thực dân tại Malaya thuộc Anh, và đã bị người Nhật bỏ tù trong Thế chiến II. Những trải nghiệm ấy tại Đông Nam Á phải có ảnh hưởng lớn lao đến cái nhìn của Wolters về vùng này, tuy nhiên ông đã không hề thể hiện rõ ràng điều đó.

Dù sao thì  McDaniel cũng đã đưa ra được vấn đề quan trọng sau đây: “...Tôi suy nghĩ đến một vấn đề rộng lớn hơn về cách thức đào tạo sinh viên ngày nay có thể được rút ra từ cuộc đời của Wolters. Thông thường các sinh viên tốt nghiệp ở Bắc Mỹ, Châu Âu, và Úc bắt đầu việc đào tạo của họ sau một vài tháng ở Đông Nam Á với tư cách là một người tình nguyện, một khách du lịch, hoặc người tham gia chương trình mùa hè; sau đó học bổ sung thêm một năm với tư cách là một nghiên cứu viên của quỹ Fulbright, Knox, Luce, hoặc Mellon. Trong khi kinh nghiệm đó có thể đủ để viết một luận văn được hình dung một cách hạn hẹp, nhưng lại không đủ để phát triển các mối quan hệ dài hạn với các học giả địa phương hoặc để trải nghiệm vùng này như một “toàn thể” theo bất cứ cách nào”. [Bài điểm sách được công bố trong Journal of the American Oriental Society 128.4 (2008), 805-808].

Tôi đồng ý một phần với quan điểm này. Tôi không nghĩ rằng thời gian của Wolters ở Malaya nhất thiết phải được chuẩn bị để ông viết về Cambodia hoặc Việt Nam thời trung đại (thực ra tôi thấy các bài viết của ông về Việt Nam quá hỏng), nhưng tôi thực sự nghĩ rằng trải nghiệm phi học thuật của ông đã thực sự làm phong phú cho cách thức ông nhìn nhận thế giới, và đem đến cho ông nguồn cảm hứng và năng lực để suy nghĩ về “các tư tưởng lớn” và tôi đồng ý rằng nghề học thuật đã ngày càng trở nên tiêu chuẩn hóa, nên giờ đây có ít, và ngày càng ít người tham gia vào cộng đồng học thuật với cùng loại sức mạnh tri thức và ngôn ngữ mà Wolters đã có khi ông bắt đầu cuộc đời học giả của mình. 

Các ý tưởng lớn (thậm chí cả các ý tưởng hỏng) là điều thiết yếu. Chúng là động lực thúc đẩy tri thức tiến lên. O. W. Wolters có các ý tưởng lớn.

___________________________________________

Nguồn: Le Minh Khai 2013, O. W. Wolters, Life Experience, and Thinking Big in Academia  http://leminhkhai.wordpress.com/ 11Jan13

Ghi chú của người dịch:

* Mandala मण्डल tiếng Phạn có nghĩa gốc là cái đĩa, vòng tròn, về sau được Wolter sử dụng để chỉ mô hình quyền lực chính trị trong lịch sử Đông Nam Á.

** Kỳ nhân - man of prowess: từ prowess có nguồn gốc tiếng Pháp cổ giai đoạn 1250-1300 là proece thiện tính, can trường; tiếng Pháp hiện đại là prouesse, kỳ công, kỳ tích.

*** Ân uy - Chárísma tiếng Đức, khái niệm đặc hữu của Max Weber, có nguồn gốc từ tiếng Hy Lạp cổ χάρισμα là ơn huệ, thiên bẩm.