Cách tiếp cận đồng đại lịch đại của Kim Định để nhận thức quá khứ

Cách tiếp cận đồng đại lịch đại của Kim Định để nhận thức quá khứ

Le Minh Khai

Người dịch: Hà Hữu Nga

Như tôi đã nói trong một bài trước đây, các nhà nhân học cấu trúc như Claude Lévi-Strauss đã tìm cách sử dụng cách tiếp cận “đồng đại” (hàng dọc, từ dùng của Kim Định) để nghiên cứu các xã hội loài người. Các cách tiếp cận đồng đại đòi hỏi nghiên cứu xã hội tại một thời điểm nhất định (chẳng hạn như hiện tại), thay vì cố gắng để hiểu được quá trình tiến hóa hoặc phát triển của một xã hội theo thời gian có nghĩa là lịch đại, “ngang dọc” ( từ dùng của Kim Định).

Lý do vấn đề này hấp dẫn các nhà nhân học là vì một số xã hội mà họ nghiên cứu (như các xã hội "nguyên thủy") không có thông tin chi tiết về quá khứ của họ, ngoại trừ một số thông tin ngắn ngủi trong các tích truyện truyền miệng và huyền thoại. Do đó rất khó, nếu không phải là không thể, xác định các xã hội ấy đã phát triển theo thời gian ra sao.

Các cách tiếp cận đồng đại của nhân học cấu trúc cố gắng để bù đắp cho sự bất lực này bằng cách cố gắng nhận thức sâu sắc hơn về một xã hội không biết lịch sử của mình. Bằng cách cố gắng khám phá ra một cấu trúc vô thức của các lớp nghĩa cho những ý tưởng và hành động của con người trong hiện tại, các nhà nhân học cấu trúc tìm cách hiểu biết thấu đáo hơn về cuộc sống của các cộng đồng người  mà thông tin về họ bị hạn chế.

Đồng thời, tình trạng hạn chế thông tin lịch sử của các tộc người “nguyên thủy” mà một số nhà nhân học trong thế kỷ XX nghiên cứu, thì có những học giả như Kim Định đã nhận ra tình trạng tương tự như vậy, về sự hạn chế thông tin về các cư dân sớm ở những nơi như vùng đồng bằng sông Hồng. Khác với một số nhận định ​​về những tích truyện mà ông dán nhãn “thần thoại”, cũng không hề có nhiều thông tin để kiến tạo nhận thức về các xã hội sớm.

Đó chính là lý do khiến cho phương pháp tiếp cận nhân học cấu trúc hấp dẫn Kim Định, bởi vì trong khi các học giả khác đã xác định rằng rất khó liên kết các thông tin từ các huyền thoại với các thông tin được lịch sử ghi lại, Kim Định nhận thấy vẫn có thể xem xét các thông tin từ những huyền thoại về phương diện đồng đại và vẫn có thể học hỏi được rất nhiều điều.

Chỉ có điều là đó không phải là những gì mà ông đã thực sự làm. Thay vào đó các, nghiên cứu đồng đại của ông luôn luôn được tạo ra từ một viễn cảnh lịch đại. Đặc biệt, Kim Định đã có một ý tưởng rất rõ ràng về những gì đã xảy ra trong quá khứ, và khi ông tìm cách giải thích cấu trúc của các lớp nghĩa ẩn sau các huyền thoại, chứ không phải là tạo ra một mô hình đồng đại của những lớp nghĩa phù hợp với nhau như một hệ thống các ý tưởng ấy (như Lévi-Strauss đã tìm cách thực hiện), Kim Định chỉ đơn giản diễn giải các bộ phận của huyền thoại theo quan điểm lịch đại của ông về lịch sử.

Chúng ta có thể thấy điều này trong cách xem xét của ông về một số thông tin cơ bản từ tích truyện Hồng Bàng thị, đã được đề cập trong một bài viết trên blog này, trong đó ông xem cuộc tuần du của Đế Minh về phương nam, là để chỉ sự vận động hướng tới ánh sáng, và tránh khỏi đội quân xâm lược (Tôi không nghĩ rằng tích chuyện này thực sự là một “huyền thoại”, nhưng đó sẽ là một chủ đề cho bài khác...).

Ông đào đâu ra cái ý tưởng về một đội quân xâm lược? Liệu có thể xác định bằng cách tạo ra một mô hình cấu trúc vô thức về nghĩa làm cơ sở cho việc xây dựng tích truyện này được không? Nếu vậy, thí cách thức là thế nào? Kim Định đã không hề giải thích điều đó.

Tuy nhiên, khi đọc tác phẩm của ông thì thấy rõ ràng là cuối cùng ông đã đi tới những ý tưởng như vậy bởi vì chúng phản ánh quan điểm của ông về lịch sử của khu vực, và quan điểm của ông thực sự duy nhất.

Đặc biệt Kim Định thấy rằng ban đầu khu vực của cái mà ngày nay được gọi là Trung Quốc lại chính là địa bàn sinh sống của những tộc người đã sáng tạo ra nghề nông mà mà ông cho là “Viêm tộc”. Theo Kim Định, những người mà bây giờ chúng ta gọi là người Hán Trung Quốc, theo Kim Định thì trong giai đoạn sớm ấy chính là “Hoa tộc”, sau đó mới di cư vào khu vực này. Những người thuộc Hoa tộc ấy, vẫn theo Kim Định, là người du mục. Rồi họ bắt đầu chinh phục Viêm tộc, nhưng trong quá trình đó, họ cũng đã tiếp nhận nhiều thực hành văn hoá của Viêm tộc.

Khi đã hiểu được quan điểm lịch đại ấy, thì sẽ rất dễ dàng nhìn nhận cách thức tiếp cận “đồng đại” của ông đối với một “huyền thoại”, Kim Định nhận thấy các dấu hiệu của cuộc di chuyển tránh một đội quân xâm lược. “Đội quân xâm lược” ấy chính là Hoa tộc du mục đến chinh phục các vùng đất của Viêm tộc làm nông.

Không có gì trong bản thân “huyền thoại” ấy có thể dẫn dắt một cách minh bạch đến kết luận này, nhưng nếu nhìn nhận huyền thoại thông qua quan điểm lịch đại về quá khứ mà Kim Định đã sáng tạo ra, thì có thể đi đến được một kết luận như vậy.

Tuy nhiên, điều này lại dẫn đến hai vấn đề cơ bản. Trước hết là không có bằng chứng cho thấy tộc Hoa / Hán di cư vào khu vực mà ngày nay gọi là Trung Quốc, và không có bằng chứng về người du mục chinh phục các cư dân làm nông.

Thứ hai là với việc cam kết nghiên cứu đồng đại một “huyền thoại” bằng cách xem thông tin trong các “huyền thoại” thông qua lăng kính lịch đại, Kim Định đã làm suy yếu những gì ông tuyên bố sẽ làm. Bạn không thể tạo ra một nhận thức đồng đại về một “huyền thoại” bằng cách nhìn vào nó theo cạc lịch đại. Không có cái thứ gọi là một “cách tiếp cận đồng đại lịch đại”, nhưng đó lại chính là những gì mà các diễn giải của Kim Định thể hiện.

Theo đúng nghĩa, đã có một số mâu thuẫn cơ bản trong cách tiếp cận nghiên cứu quá khứ của Kim Định, và suy cho cùng, những mâu thuẫn này đã làm suy yếu học thuật của ông. Tuy nhiên, các mâu thuẫn ấy lại chứa đựng rất nhiều tính sáng tạo, trí thông minh và thậm chí cả sự lỗi lạc nữa, và đó chính là những gì vẫn còn làm cho công trình của ông rất hấp dẫn người đọc.

___________________________________

Nguồn: Le Minh Khai, Kim Định’s Diachronic Synchronic Approach to Studying the Past. Đăng trong https://leminhkhai.wordpress.com/2015/06/25/kim-dinhs-diachronic-synchronic-approach-to-studying-the-past/