Hình tượng Man Nương, hệ thống Tứ Pháp và cái được biểu đạt siêu việt* (Phần II)

Hình tượng Man Nương, hệ thống Tứ Pháp và cái được biểu đạt siêu việt*

(Phần II)

Hà Hữu Nga

Hình tượng Man Nương với tư cách là cái được biểu đạt siêu việt

Ý tưởng về cái được biểu đạt siêu việt cho rằng luôn có một trung tâm nghĩa, bằng cách nào đó được ấn định, được chỉ ra, hoặc được tiếp cận thông qua các công trình biểu hiện như văn học, triết học, văn hóa, nghệ thuật và các khoa học xã hội và nhân văn khác. Có thể gọi trung tâm này là "nền tảng nghĩa" được sử dụng - có ý thức hay vô thức - như một điểm tham chiếu chủ yếu mà không có nó thì không còn sự tồn tại của nghĩa nữa. Đối với Derrida, việc tạo dựng một cấu trúc chính là tạo dựng một trung tâm nghĩa, một ngữ cảnh giả cho việc quy chiếu nghĩa. Cấu trúc luận đã tạo ra khả năng coi các hệ thống tri thức và triết học là toàn bộ sự khẳng định về tính trung tâm và về cái trung tâm. Tính trung tâm, cái trung tâm tạo thành cơ sở, căn nguyên cho tất cả mọi thứ trong hệ thống làm cho nó trở nên đặc biệt, không thể thay thế. Giả định đề đó cung cấp cho cái trung tâm thứ mà Derrida gọi là "sự hiện diện của trung tâm" hoặc "sự hiện diện trọn vẹn", tức là một cái gì đó không bao giờ được định nghĩa bằng cách đặt trong tương quan với những thứ khác, bởi giá trị phủ định của nó. Derrida gọi cái trung tâm đó là "cái được biểu đạt siêu việt" - nguồn cội tối hậu của ý nghĩa. Điều đó có nghĩa là cái được biểu đạt siêu việt không thể được đại diện, hoặc thay thế bởi bất kỳ cái biểu đạt tương ứng nào. Ý tưởng về Thiên Chúa là một trong vô số ví dụ tốt nhất của cái được biểu đạt siêu việt. Thiên Chúa không thể được đại diện bởi bất kỳ cái biểu đạt nào, nhưng Thiên Chúa lại là trung tâm điểm mà tất cả mọi cái biểu đạt trong hệ thống đều phải quy chiếu, phụ thuộc vào, vì chính Chúa đã tạo ra toàn bộ hệ thống [Derrida 1967b].

Căn cứ vào phân tích của Derrida về cái được biểu đạt siêu việt với tư cách là một trung tâm nghĩa, làm điểm tham chiếu cho cái cấu trúc do chính cái được biểu đạt siêu việt đó làm trung tâm, thì Phật Mẫu Man Nương hoàn toàn thỏa mãn với tiêu chuẩn đó. Trước hết, siêu việt tính của hình tượng Man Nương được thể hiện qua tính siêu nhiên của một đức mẹ đồng trinh, đó là cuộc hoài thai linh thiêng của một thiếu nữ đồng trinh, một cuộc hoài thai không hề có sự can thiệp của yếu tố tự nhiên, thông thường, là sự kết hợp giữa người đàn ông và người đàn bà. Siêu việt tính ấy của tích truyện Man Nương tiếp tục được đẩy tới bằng hình tượng Khâu Đà La gửi đứa trẻ sơ sinh của trinh nữ Man Nương vào lòng cây dung thụ - cây đa - biểu tượng của Phật giáo. Theo quan niệm nghĩa của cấu trúc luận thì người ta có thể diễn giải nghĩa của hành động này là tính lưỡng hợp (dualité) giữa tự nhiên và văn hóa: cây dung thụ là biểu tượng của tự nhiên, và đứa trẻ sơ sinh của Man Nương là biểu tượng của văn hóa. Hình ảnh cây dung thụ mở lòng ôm lấy đứa trẻ có thể được diễn giải là mẹ thiên nhiên luôn bao bọc, che chở cho con người, …vv. Tuy nhiên, đối với giải cấu trúc của Derrida, không thể đơn giản chấp nhận nghĩa của “sự kiện” trong tích truyện dựa vào cách diễn giải đối lập như vậy. Nghĩa của sự kiện đó không thể sinh ra bằng cách tiếp cận đối lập giữa tự nhiên và văn hóa, mà nó được quyết định, bị chi phối bởi cái được biểu đạt siêu việt của trung tâm nghĩa là ý niệm Man Nương - Phật Mẫu.

Để làm rõ khái niệm cái được biểu đạt siêu việt với vai trò là trung tâm cấu trúc, và cũng là trung tâm nghĩa, Derrida phân tích các lý thuyết siêu hình cơ bản của phương Tây, bắt đầu từ nhà triết học Hy Lạp cổ đại Plato. Ông đưa ra một danh sách các nguyên tắc "đã luôn luôn chỉ định một sự hiện diện bất biến" trong quan hệ với trung tâm như là một cấu trúc tĩnh, bao gồm "tính mục đích, tính siêu việt, ý thức, Thiên Chúa, con người, …v.v". Derrida cho rằng người đàn ông, thực sự kế vị Thiên Chúa và đặt vấn đề liệu Thiên Chúa có tạo ra người đàn ông hay chính người đàn ông đã phát minh ra Thiên Chúa. Người ta cũng có thể hiểu rằng Derrida thể hiện một khoảnh khắc lịch sử hoặc sự kiện xuất hiện theo người đàn ông. Ngôn trung tâm luận [Logocentrism] là một thuật ngữ được Derrida sử dụng để ấn định sự khao khát về một trung tâm hay cội nguồn của tất cả những ý nghĩa, mà ông cho là đã thống trị triết học phương Tây kể từ Plato. Derrida tin rằng đối với cái được biểu đạt siêu việt, có thể và cần thiết phải giải cấu trúc với sự trợ giúp của siêu hình học hiện diện [métaphysique de la présence]. Bản chất của con người là khát vọng nhất quán nhằm tái cấu trúc lĩnh vực siêu việt - cái hoàn toàn vắng mặt. Cội nguồn đã mất của con người luôn thôi thúc chúng ta phải liên tục tái cấu trúc cái đã mất đó. Ý tưởng về sự hiện diện luôn đeo đẳng ở mọi nơi, toàn bộ các khía cạnh kinh nghiệm và/ hoặc tồn tại đều được chuyển thành một yếu tố gọi là sự hiện diện. Hiện diện mô tả về một trạng thái gốc, một trạng thái phải xuất hiện đầu tiên: khi ta chú mục vào trạng thái đó thì chính nó hiện diện trong quan sát của ta. Hiện diện trở thành điều khẳng định chủ yếu về nghĩa của một văn bản, tri giác thấy hoặc liên quan đến, mặc dù sự thật thì nghĩa này luôn luôn vắng mặt và cần phải được tái cấu trúc thông qua việc đọc hoặc diễn giải. Sự hiện diện xâm chiếm ý thức khi hiện thực vắng mặt, đó là tình trạng biến mất của thế giới hiện thực sau bức màn ngôn ngữ của văn bản.

Không giống với Ngôn trung tâm luận phương Tây luôn tái hiện cái khoảng khắc lịch sử quyết định thông qua những sự kiện xuất hiện theo người đàn ông, trong tích truyện Man Nương, cái khoảng khắc ấy, ngược lại, là sự kiện xuất hiện theo người đàn bà - Man Nương. Vậy thì người đàn bà đầu tiên và cuối cùng - Man Nương - của tích truyện này đã được tái hiện trong ký ức của cộng đồng như thế nào? Tích truyện đã để cho một Man Nương bằng xương bằng thịt, đại diện cho cái thế giới hiện thực, biến mất sau bức màn ngôn ngữ của tích truyện. Nàng biến mất trước hết bằng sự kiện linh thiêng hoài thai; và nàng tiếp tục biến mất bằng sự kiện cùng Khâu Đà La gửi con cho cây dung thụ; rồi nàng lại tiếp tục biến mất bằng sự kiện nhận cây tích trượng pháp thuật của Khâu Đà La, làm ra tràn lan nước giữa mùa đại hạn để cứu sống cộng đồng; rồi Man Nương lại biến mất một lần nữa bằng sự kiện dùng dải yếm kéo cây dung thụ lên bờ để ngươi Đào Lượng xẻ gỗ làm tượng Tứ Pháp; và lần cuối cùng Man Nương vắng mặt tuyệt đối khi trở thành Phật Mẫu, trở thành Man Nương ý niệm, trở thành cái được biểu đạt siêu việt. Quá trình biến mất hay vắng mặt của Man Nương đã thể hiện rất rõ vai trò của “siêu hình học hiện diện”, bởi vì một Man Nương có thật đã biến mất, đã vắng mặt hoàn toàn để nhường lại cho một Man Nương - Ý niệm, một Man Nương - Phật Mẫu hiện diện tuyệt đối trong ký ức của cộng đồng.

Hình tượng Man Nương - vắng mặt và hiện diện

Đối với Derrida, giải cấu trúc có nghĩa là xóa bỏ được sự khác biệt nhị phân, giải gỡ được liên kết, để chứng tỏ tính đa nghĩa vô cùng tận của sự khác biệt phi nhị phân. Bí quyết để xóa bỏ sự khác biệt nhị phân là phát hiện ra được nhân tố trung tâm chi phối cấu trúc và duy trì cấu trúc, trong khi đặc tính của nhân tố trung tâm luôn nằm ngoài cấu trúc và không chịu sự chi phối của cấu trúc. Vậy thì Derrida đã làm cách nào để phát hiện được cái nhân tố bí ẩn đó, để xóa bỏ được một truyền thống tư duy đã thống trị tri thức nhân loại suốt vài nghìn năm, tối thiểu là từ Platon trong thời Hy Lạp cổ đại?. Trong mọi cấu trúc nhị phân thì nhân tố đứng trước, luôn giá trị hơn, quan trọng hơn, có ý nghĩa hơn, có ích hơn nhân tố đứng sau, ví dụ: Tốt/xấu, Thiện/ác, Sáng/tối, Nam/nữ, Phải/trái, các nhân tố đứng trước bao giờ cũng có giá trị áp đảo so với phần đứng sau. Derrida bác bỏ toàn bộ nguyên lý nhị phân, các cặp đối lập; phủ định tính đối lập trong cấu trúc luận Levi-Strauss. Derrida đã bác bỏ quan điểm nền tảng Cấu trúc luận của Claude Lévi- Strauss cho rằng tính cấu trúc là một thuộc tính “cố hữu/ bản thể” của mọi cấu trúc. Các đối lập được dựng nên một cách giả tạo như: tự nhiên/ văn hóa, phổ quát/ chuẩn mực đã bị triệt tiêu [Derrida 1967a,b].

Derrida cho rằng tình trạng biến mất của thế giới hiện thực đó làm cho ý thức trở nên lầm lạc, cảm thấy vô nghĩa, và tình trạng đó tạo thành khoảng trống (espacement). Trong khoảng trống đó, toàn bộ các loại vắng mặt mang tính tri giác (εἶδος - eidos) đều phụ thuộc vào nguyên lý của sự hiện diện. Nếu có bất cứ một sự vắng mặt nào không liên quan đến nguyên lý hiện diện, thì đó chỉ có thể là sự vắng mặt tuyệt đối, một cái gì đó luôn luôn, và ngay từ đầu đã vắng mặt, đã mất đi đối với kinh nghiệm. Chúng ta thoáng thấy sự vắng mặt tuyệt đối ở những tái hiện vì khả tính tái hiện là khả tính của ký ức. Vì vậy ký ức đến trước và vượt lên yếu tố hiện diện, là cái làm cho chúng ta nhớ lại. Trong thực tế, tất cả những tên gọi liên quan đến các nền tảng, đến các nguyên tắc, hoặc đến trung tâm đã luôn luôn chỉ định cái hằng số của sự hiện diện, bao gồm: hình thức, nguồn gốc, mục đích, sinh lực, hữu thể, chân lý, siêu việt tính, lương thức, thượng đế, con người, …v.v.,  [Derrida, J. 1967a, p. 409-429] và đối với chúng ta, cái tên gọi đó còn là phật mẫu nữa. Hiện diện và vắng mặt chỉ là phương diện này và phương diện kia của hiện thực, nó luôn đi liền với nhau, không thể có mặt này mà không có mặt kia. Vì vậy giải cấu trúc không chấp nhận tính lưỡng thể (dualité) đó, cái lưỡng thể đó phải bị vĩnh viễn tách khỏi nhau bằng tính khác biệt và tính vô tận của nghĩa. Vì vậy vắng mặt phải là vắng mặt tuyệt đối, và hiện diện phải là hiện diện tuyệt đối. Ở trên chúng ta đã nói đến quá trình vắng mặt dần dần để rồi dẫn đến sự vắng mặt tuyệt đối của một Man Nương - Hiện thực, một thôn nữ, con gái ông bà Tu Định, để được thay thế bằng sự hiện diện tuyệt đối của một Man Nương - Ý niệm, một Man Nương - Phật Mẫu. Đây chính là một quá trình vắng mặt và hiện diện kép, một quá trình tạo nghĩa vô tận của hình tượng Man Nương với tư cách là một trung tâm nghĩa của hệ thống Tứ pháp. Trước hết đó là quá trình vắng mặt/ hiện diện kép và là một quá trình vắng mặt/ hiện diện tuyệt đối, vì ngay từ đầu đã có một sự vắng mặt tuyệt đối khác, đó là hình tượng Phật Mẫu Chuẩn Đề mà sau này Man Nương là hiện thân.

Phật Mẫu Chuẩn Đề (tiếng Sanskrit: Cunidihi -  चुन्दी, còn gọi là Tôn Na Phật Mẫu, Chuẩn đề Phật Mẫu, Thất Câu đê chi Phật Mẫu. Bà là một trong sáu quan âm của Phật Giáo. Trong Thai tạng giới Man Đa La ghi Chuẩn Đề là một trong 3 vị Phật Mẫu thuộc Biến Tri Viện. Bà vốn là một vị Bồ tát thuộc dòng Đại Thừa, và đặc biệt được nhắc đến nhiều trong Kim Cương thừa. Bà được tôn thờ ở dòng Đường mật, hoặc Phật giáo Đông mật. Ở Trung Quốc Phật Mẫu Chuẩn đề được gọi là Chuẩn đề Bồ tát (準提菩薩), hoặc Chuẩn đề Phật mẫu (準提佛母), còn ở Nhật Bản, bà được gọi là Chuẩn đề Quán âm (准胝観音). Bà được xem là Bhagavathi भगवती (từ tiếng Phạn có nghĩa là vận may, và là tên của nữ thần Durga), hay "mẹ của các Phật", và thường được xem là ngang hàng hoặc đồng nhất với Quán Thế Âm. Việc thờ cúng Phật mẫu Chuẩn đề thể hiện rất rõ trong Hiến Cổ Châu Phật tổ Khoa nghi (Nghi lễ cung hiến Phật tổ chùa Cổ Châu):

稽首皈依蘇悉帝                 kê thủ quy y tô tất đế　

頭面頂禮七俱胝                 đầu diện đính lễ thất câu tri　

我今稱讚大准提                 ngã kim xưng tán đại chuẩn đề　

惟願慈悲垂加護                 duy nguyện từ bi thùy gia hộ

　

Cúi đầu quy y Tô Tất Đế

Thành tâm kính lễ Thất Câu Nhi

Con nay xưng tán Đại Chuẩn Đề

Xin nguyện từ bi rộng độ trì

[Nguyễn Quang Hồng 1997, tr. 122, 133]

Và sau đó là lời tụng Đại Chuẩn Đề Đà La chú sau: Nam mô tát đá nẫm, tam diểu tam bồ đà. Câu Chi nẫm, bất điệt tha. Úm. Chiết lệ chủ lệ Chuẩn Đề, sa bà ha (3 lần). [Nguyên văn Phạn ngữ là नमः सप्तानां सम्यक्संबुद्ध कोटीनां तद्यथा । ॐ चले चुले चुन्दे स्वाहा ॥ namaḥ saptānāṁ samyaksaṁbuddha kōṭīnāṃ tadyathā| ōṁ calē culē cundē svāhā] Dịch nghĩa: Con quy y trước bảy ức hoàn hảo chư Phật. Như thị: Om! Chuẩn đề! Chuẩn đề! Tối thắng!

Điều đáng chú ý là trong Khoa nghi cung hiến Phật tổ chùa Cổ Châu có câu: “Khể thủ quy y Tô Tất Đế ** - Cúi đầu quy y Tô Tất Đế” mà tác giả cuốn Di văn chùa Dâu ghi chú về Tô Tất Đế như sau: “Có thể là một vị Bồ tát, chưa rõ là ai” [Nguyễn Quang Hồng 1997, tr. 122, 133, 144], thì nhân vật đó chính là Bồ Tát Tô Tất Địa [Đế] Yết La (蘇悉地[帝]羯羅菩薩 tiếng Phạn là Susiddhikara. Hán dịch: Diệu Thành Tựu Nghiệp giả, cũng gọi là Tô Tất Địa Già La Bồ tát. Vị Bồ tát ngồi ở vị trí thứ 2 đầu hàng dưới bên phải trong viện Hư không tạng của Hiện đồ mạn đồ la Thai tạng giới, Mật giáo, mật hiệu là Thành tựu kim cương. Vị tôn này đứng đầu về đức khéo thành tựu muôn pháp, có năng lực thành tựu các sự nghiệp thế gian, xuất thế gian, cho nên gọi là Diệu thành tựu. Chủng tử là chữ (ji), bao hàm ý nghĩa khắc phục các chướng, thành tựu mọi công đức, hoặc biểu thị nghĩa muôn đức xuất sinh thành tựu. Hình tượng vị tôn này thân màu trắng ngà, ngồi kết già trên hoa sen đỏ, 2 tay chắp lại để rỗng ở giữa, các đầu ngón tay hướng xuống dưới, đặt ở trước ngực, hình Tam muội da là thanh kiếm, biểu thị ý nghĩa chặt đứt mọi chướng ngại. Chân ngôn là: Nẵng mạc tam mãn đa một đà nẫm nhĩ phạ nhật la tất thể ra một đệ bố ra phạ phạ đát mạ mãn đát ra sa ra sa ra phạ hạ. [X.phẩm Kim cương tạng đại uy thần lực tam muội pháp ấn chú trong kinh Đà la ni tập Q.7; Huyền pháp tự nghi quĩQ.2; Bí tạng kí] (Phật giáo Việt Nam 1999, tr. 6212).

Trong các cặp vắng mặt và hiện diện tuyệt đối, còn một sự vắng mặt và hiện diện tuyệt đối khác, đã góp phần tạo thành cấu trúc Tứ pháp, đó chính là các cặp Pháp Vân - Pháp Vũ - Pháp Lôi - Pháp Điện đại diện cho các hiện tượng mây, mưa, sấm, sét. Cái logic của sự vắng mặt tuyệt đối của các hình tượng (εἶδος - eidos) này chính là sự vắng mặt tuyệt đối của cái nhân hình (anthropomorphic) và cũng chính là sự hiện diện tuyệt đối của các nhân hình đó, khi các hiện tượng này đã được nhân hóa thành con của Phật Mẫu Man Nương, để trở thành Bụt Mây, Bụt Mưa, Bụt Sấm, Bụt Sét. Và tích truyện Man Nương đã giải quyết sự vắng mặt và hiện diện tuyệt đối này bằng cách nào để hình tượng Man Nương - con người chuyển hóa thành Ý niệm Man Nương - Phật Mẫu, thực sự là cái được biểu đạt siêu việt, là trung tâm của cấu trúc Tứ Pháp? Rất đơn giản, ngay từ đầu, tích truyện đã để cho các cặp Pháp Vân - Pháp Vũ - Pháp Lôi - Pháp Điện vắng mặt các hình tượng (εἶδος - eidos) nhân hình. Ngay từ đầu họ đã có nguồn gốc tự nhiên - họ được làm nên từ cây dung thụ. Nhưng để chuyển hóa một cây dung thụ với hình tượng cụ thể là cây thành một cây dung thụ trở thành ý niệm tuyệt đối là các Phật Mây, Phật Mưa, Phật Sấm, Phật Sét nhân hình, thì người ta đã phải viện đến cái được biểu đạt siêu việt Phật Mẫu Man Nương. Phật Mẫu đã hóa thân một phần thành hình tượng hài nhi lồng vào cây dung thụ để dung thụ mang một nghĩa kép: nhân hóa vì là con của Man Nương, và thiêng hóa vì là con của Phật Mẫu. Hai quá trình đó cũng chính là hai quá trình chuyển tải nghĩa kép: quá trình nhân hóa đã vĩnh viễn làm vắng mặt tuyệt đối cái tự nhiên của cây dung thụ; và quá trình thiêng hóa đã vĩnh viễn làm hiện diện tuyệt đối ý niệm về quyền lực Phật cho các cặp Pháp Vân, Pháp Vũ, Pháp Lôi, Pháp Điện nhân hình được thờ trong chùa. Và đến đây, Ý niệm Phật Mẫu Man Nương đã thực sự khẳng định được vai trò cái được biểu đạt siêu việt của mình.

Lời kết

Với hình tượng Man Nương, quá trình vắng mặt/ hiện diện kép liên tục diễn ra cho đến khi cô gái quê mùa Man Nương đã trở thành Phật Mẫu, và Phật Mẫu Man Nương đã được đồng nhất với Phật Mẫu Chuẩn Đề và/ hoặc Quán Thế Âm Bồ Tát. Giờ đây hình tượng (εἶδος - eidos) Man Nương với tư cách là người con gái quê mùa làng Mãn Xá đã vĩnh viễn chỉ còn là một dấu vết (trace) mờ nhạt, hay nói cách khác là đã tuyệt đối vắng mặt trong tâm thức Việt, để nhường chỗ cho sự hiện diện tuyệt đối của ý niệm về một Phật Mẫu Chuẩn Đề cứu nhân độ thế. Và đối với giải cấu trúc của Derrida, một ngày nào đó, khi Bồ Tát nguyện đã thành tựu thì cả Man Nương, Phật Mẫu, Phật Mẫu Chuẩn Đề, Quán Thế Âm Bồ Tát cũng sẽ chỉ còn là một dấu vết mờ nhạt, hay nói cách khác là sẽ tuyệt đối vắng mặt trong tâm thức nhân loại.   

_________________________________________

* Bài tham gia Hội thảo Khoa học Vùng văn hóa Luy Lâu và công tác phát triển ngành du lịch của địa phương do Liên hiệp các Hội KH&KT Bắc Ninh tổ chức tháng 9/2015.

** Trong bản đầu tiên, tôi [Hà Hữu Nga] đã nhầm Tô Tất Đế là Tô Tần Đà, nay xin được sửa lại cho chính xác, Tô Tất Đế chính là Bồ tát Tô Tất Địa [Đế] Yết La (Susiddhikara - (蘇悉地[帝]羯羅).   

Tài liệu tham khảo

Derrida, Jacques 1967a. La structure, le signe et le jeu dans le discours des sciences humaines. Derrida J. Ecriture et la Differance. Paris: "Seul", 1967. P.: 409-429.

Derrida, Jacques 1967b. Of Grammatology. Baltimore: John Hopkins University Press.

Dhand, Arti 2002. The Dharma of Ethics, the Ethics of Dharma: Quizzing the Ideals of Hinduism. Journal of Religious Ethics 30 (3): 351.

Horsch, Paul 2004. From Creation Myth to World Law: the Early History of Dharma, Journal of Indian Philosophy, December 2004, Volume 32, Issue 5-6, pp 423-448

Kalupahana, Davis 1986. The Philosophy of the Middle Way. Suny Press, 1986, pages 15–16.

Lévi-Strauss, Claude 1958. Anthropologie structurale. Paris, Plon, Agora, 1958.

Nguyễn Quang Hồng (chủ biên) 1997. Di văn chùa Dâu. Nxb. Khoa học Xã hội, Hà Nội.

Phật giáo Việt Nam 1999. Phật Quang Từ điển. Hội Văn hóa Giáo dục Linh Sơn, Đài Bắc xuất bản.

Saussure Fernand de, 1967. ‎Cours de linguistique générale. Collection Bibliothèque Scientifique. Payot, Paris.

Wezler, Albrecht 2004. Dharma in the Veda and the Dharmaśāstras, Journal of Indian Philosophy, December 2004, Volume 32, Issue 5-6, pp 629-654