Cách tiếp cận năng lực trong phát triển

Cách tiếp cận năng lực trong phát triển

Hà Hữu Nga

Tiếp cận năng lực như một đột phá trong phát triển

Trong thập kỷ qua cách Tiếp cận Năng lực của Amartya Sen đã nổi lên như là cách tiếp cận thay thế hàng đầu cho các khung kinh tế tiêu chuẩn để tư duy về nghèo đói, bất bình đẳng và phát triển con người nói chung. Trong vô số các bài báo và nhiều cuốn sách giải quyết một loạt các vấn đề kinh tế, xã hội và đạo đức (bắt đầu với bài thuyết trình “Bình đẳng về cái gì?” tại Đại học Stanford năm 1979), A. Sen đã phát triển, cải tiến và bảo vệ một khung liên quan trực tiếp đến năng lực và sự tự do của con người (ví dụ như A. Sen, 1980; 1984; 1985; 1987; Năm 1992; 1999). Ngay từ đầu Sen đã thừa nhận các gắn kết chặt chẽ với phân tích của Adam Smith (1776) về “các nhu cầu thiết yếu” và các điều kiện sống và với mối quan tâm của Karl Marx (1959) đối với sự tự do và sự giải phóng con người. Sau đó A. Sen (1993, p.46) công nhận rằng “các gắn kết khái niệm chặt chẽ nhất” (mà ban đầu ông không đánh giá cao) liên quan đến lý thuyết “phân phối chính trị” và phân tích của Aristotle về eudaimonia - “hưng thịnh của con người” (Nussbaum M. 1988).

Trong khi nguồn gốc của cách tiếp cận năng lực có thể được truy ngược trở lại đến Aristotle, đến môn kinh tế chính trị cổ điển và Marx, thì nó còn có thể xác định các liên kết gần đây. Ví dụ, Sen thường lưu ý rằng Lý thuyết Công bằng của Rawls (1971) và việc ông nhấn mạnh vào “lòng tự trọng” và việc tiếp cận với các hàng hóa thiết yếu đã “tác động ảnh hưởng sâu sắc” đến cách Tiếp cận Năng lực của ông (Sen, 1992, trang 8). Một gắn kết khác, ít được thảo luận, liên quan đến bài tiểu luận kinh điển “Hai khái niệm Tự do” của Isaiah Berlin (1958), thực hiện một cuộc tấn công dữ dội vào các khái niệm tích cực về quyền tự do đã tạo thành nguồn cảm hứng cho Sen. Ông cũng đã bỏ nhiều công sức để so sánh và đối chiếu cách Tiếp cận Năng lực với một số đối thủ gần kề, tập trung vào các tư cách pháp lý, quyền ưu tiên của tự do, các quyền con người và nguồn vốn con người (Sen, 1984; 1985a; 1997; 1999; 2005). Khi làm như vậy, ông đã cho thấy mỗi cách tiếp cận đều có một cái gì đó cần thiết, nhưng chỉ có cách Tiếp cận Năng lực là có thể giải quyết được tất cả các mối quan tâm có liên quan.

Tuy nhiên, cách Tiếp cận Năng lực, có lẽ có nhiều điểm chung nhất với cách tiếp cận các Nhu cầu Cơ bản (Basic Needs Approach) đối với việc phát triển do Paul Streeten et al (1981) và Frances Stewart (1985), cùng những người khác đưa ra. Trong một bài viết có tiêu đề “Hàng hóa và mọi người”, Sen cố gắng phân biệt giữa cách Tiếp cận Năng lực và cách tiếp cận các Nhu cầu Cơ bản thông qua việc phê phán năm lần cách tiếp cận các Nhu cầu Cơ bản (Sen, 1984, pp.513-5). Tuy nhiên, một số chỉ trích của Sen dường như đã xuyên tạc cách tiếp cận các Nhu cầu Cơ bản (Alkire, 2002, pp.166-170). Cụ thể việc lập luận rằng các sai sót của cách tiếp cận các Nhu cầu Cơ bản thành một hình thức “bái vật giáo hàng hóa” đã bị chỉ trích. Trong khi đây là một phê phán có giá trị về việc hệ thống hóa ban đầu về các nhu cầu cơ bản (ví dụ như ILO, 1976), mà các kiến trúc sư của cách tiếp cận các “Nhu cầu Cơ bản mới” đã giải thích rằng “khái niệm các nhu cầu cơ bản như chúng ta hiểu, không (như đôi khi vẫn nghĩ) tập trung vào việc sở hữu các hàng hóa. Thay vào đó, nó liên quan đến việc cung cấp cho tất cả mọi người, mà đặc biệt là người nghèo và người bị tước đoạt, các cơ hội cho một cuộc sống đầy đủ” (Streeten trong Haq, 1995, p.ix;. Streeten et al, 1981, p.21). Tuy nhiên, giờ đây người ta đã công nhận rộng rãi rằng cách Tiếp cận Năng lực đã cố gắng kết hợp rất nhiều mối quan tâm của các lý thuyết gia các nhu cầu cơ bản (ban đầu được thể hiện một cách khá đặc biệt) vào một khung triết học duy nhất mạch lạc (Streeten, 1984; Stewart và Deneulin, 2002; Alkire, 2002). Hơn nữa, không giống như cách tiếp cận các nhu cầu cơ bản, cách tiếp cận năng lực mở rộng vượt khỏi việc phân tích nghèo đói và tình trạng thiếu thốn, mà nó còn thường quan tâm đến cuộc sống phúc lạc nói chung. Cuối cùng, Alkire (2002, p.170) nhận định rằng “chức năng quan trọng duy nhất của cách tiếp cận năng lực là làm hiển lộ một số gỉa định đề ngầm ẩn trong cách tiếp cận các nhu cầu cơ bản về giá trị của sự lựa chọn và tham gia (và sự vô giá trị của cưỡng bức)”.

Các cơ sở khái niệm

Các cơ sở khái niệm của cách tiếp cận năng lực có thể được tìm thấy trong các phê bình của Sen về môn kinh tế học phúc lợi truyền thống, thường gộp phúc lạc hoặc với sự giàu có (thu nhập, có sẵn hàng hóa) hoặc với tiện ích (hạnh phúc, thực hiện ước muốn) (xem Crocker, 1992 và Clark, 2002, pp.29-34). Sen phân biệt giữa hàng hóa, chức năng / năng lực của con người, và tiện ích như sau: Hàng hóa  → Năng lực (thực hiện chức năng)  → Việc thực hiện chức năng  → Tiện ích (ví dụ như hạnh phúc).

Ông bắt đầu bằng cách xem xét thu nhập hoặc mức độ có sẵn hàng hóa. Giống như Adam Smith, Sen (1983) nhấn mạnh rằng tăng trưởng kinh tế và sự mở rộng của các hàng hóa và dịch vụ là cần thiết cho sự phát triển của con người. Tuy nhiên, như Aristotle, ông nhắc lại lập luận quen thuộc: “…sự thịnh vượng rõ ràng không phải là điều tốt mà chúng ta đang tìm kiếm; vì nó chỉ đơn thuần là hữu ích và vì lợi ích của một cái gì đó khác” (Sen, 1990, p.44). Bằng việc đánh giá chất lượng của cuộc sống chúng ta nên xem xét những gì mà mọi người có thể đạt được. Sau đó Sen nhận xét rằng những con người và các xã hội khác nhau thường khác nhau về năng lực chuyển đổi thu nhập và hàng hóa thành những thành tựu có giá trị. Ví dụ, một người khuyết tật có thể cần thêm các nguồn lực (xe lăn, đường dốc, thang máy, vv) để đạt được những điều tương tự (di chuyển xung quanh) như một người bình thường. Hơn nữa, một đứa trẻ thường có các nhu cầu dinh dưỡng rất khác với một người lao động chân tay, một phụ nữ mang thai hoặc một người có bệnh ký sinh trùng. Tương tự như vậy, các yêu cầu hàng hóa để đạt được thành công trong các xã hội phức tạp hơn (chẳng hạn như “việc xuất hiện ở nơi công cộng mà không xấu hổ” hoặc “tiếp đãi gia đình và bạn bè”) thường phụ thuộc vào các nhân tố “văn hóa” chẳng hạn như các quy ước xã hội, phong tục tập quán, địa vị hoặc giai cấp xã hội, và những điều khác nữa (Sen 1985, pp.25-26; 1999, pp.70-71). Khi so sánh trạng thái phúc lạc của những người khác nhau, thông tin sẽ trở nên thiếu nếu chỉ nhìn vào các loại hàng hóa mà mỗi người có thể rất sẵn. Thay vào đó chúng ta phải xem xét cách thức mà mọi người có thể thực hiện tốt các chức năng với các hàng hóa và dịch vụ mà họ có sẵn để sử dụng.

Sen cũng thách thức cách tiếp cận phúc lợi hoặc tiện ích tập trung vào hạnh phúc, niềm vui và việc hoàn thành các mong muốn. (Cách tiếp cận dựa trên sự lựa chọn được coi là “không có triển vọng thành công” vì mọi người không phải luôn chọn phù hợp với các lợi ích cá nhân của riêng mình, mà thường mong muốn xem xét các mối quan tâm rộng hơn (Sen, 1985, pp.18-20). Theo bước Rawls, ông thừa nhận rằng tiện ích không phân biệt giữa các nguồn lạc thú và nỗi đau hoặc các loại mong muốn khác nhau (Sen, 1984, p.308; Rawls, 1971, pp.30-31). Đặc biệt, tiện ích không phân biệt với các “thị hiếu gớm ghiếc” (chẳng hạn như vui thú trong nỗi đau của người khác), mặc dù cách tiếp cận này có thể được sửa đổi để đối phó với những lời chỉ trích ấy (Cohen, 1993, p.31). Về cơ bản, Sen chỉ ra rằng đối với cuộc sống còn có nhiều thứ hơn là đạt được tiện ích. “Niềm hạnh phúc hoặc việc thực hiện được các mong muốn chỉ đại diện cho một khía cạnh của tồn tại con người” (Sen, 1984, p.512). Trong khi điều quan trọng cần lưu ý về các tiện ích là, có rất nhiều điều khác có giá trị nội tại (đặc biệt là các quyền và các quyền tự do tích cực) vẫn còn bị cách tiếp cận phúc lợi bỏ qua (Sen, 1987, trang 8; năm 1992, trang 54; 1999, p.62). Điều này có thể không phải là một vấn đề nghiêm trọng trong trường hợp các mức độ tiện ích phản ánh hoàn cảnh và những thiếu thốn cá nhân. Tuy nhiên, Sen (1999, p.62) đã chỉ rõ “tiện ích có thể dễ dàng bị ảnh hưởng bởi tình trạng tinh thần hoặc các mong muốn thích ứng”. Cùng nhiều thứ khác, ông trích dẫn bằng chứng từ một cuộc khảo sát y tế sau nạn đói ở Ấn Độ cho thấy những chênh lệch đáng kể giữa tình trạng sức khỏe của các bà góa được quan sát từ bên ngoài và các ấn tượng chủ quan của riêng họ về trạng thái thể chất của mình (Sen, 1985, pp.82-3).

Các nghiên cứu này đã dẫn đến kết luận rằng không phải sự giàu sang (thu nhập, mức độ có sẵn hàng hóa) và cũng không phải tiện ích (hạnh phúc, việc thực hiện các mong ước) tạo thành hay đại diện đầy đủ cho niềm phúc lạc hoặc/ và sự thiếu thốn của con người. Thay vào đó những gì cần thiết là một cách tiếp cận trực tiếp hơn, tập trung vào các chức năng và việc thực hiện các chức năng của con người và năng lực để có được các chức năng và việc thực hiện các chức năng có giá trị. Sen (1985; 1993) đưa ra các phân biệt sau: (1) Việc thực hiện các chức năng - Một chức năng được thực hiện là một thành tựu của một con người: những gì người ấy cố gắng thực hiện hoặc cố gắng vươn đến. Nó phản ánh một phần của trạng thái của con người đó (Sen, 1985, p.10). Việc thực hiện được một chức năng (ví dụ như được nuôi dưỡng đầy đủ) với vô số các loại hàng hóa nhất định (ví dụ như bánh mì hoặc gạo) đều phụ thuộc vào một loạt các nhân tố cá nhân và xã hội (như tỷ lệ trao đổi chất, kích thước cơ thể, tuổi tác, giới tính, mức độ hoạt động, sức khỏe, việc tiếp cận với các dịch vụ y tế, kiến ​​thức dinh dưỡng và giáo dục, điều kiện khí hậu, vv). Do đó, việc thực hiện một chức năng đề cập đến việc một con người sử dụng các loại tài vật sẵn có của mình. (2) Năng lực - Năng lực phản ánh khả năng của một người để thực hiện được một chức năng nhất định (làm được hay trở nên) (Saith, 2001, trang 8). Ví dụ, một người có thể có khả năng tránh cái đói, nhưng có thể chọn việc nhịn đói hay tuyệt thực thay thế. (Lưu ý rằng Sen thường sử dụng thuật ngữ năng lực theo nghĩa chung rộng hơn nhiều so với các năng lực thông thường hoặc khả năng thực tế để thực hiện chức năng theo những cách khác nhau - xem bên dưới). (3) Thực hiện chức năng n-lần - Việc thực hiện chức năng n-lần (hoặc vectơ) mô tả sự kết hợp giữa n-lần làm và n-lần là, tạo thành trạng thái cuộc sống của một con người. Việc thực hiện chức năng n-lần được đưa ra bởi việc sử dụng (thông qua chức năng sử dụng cá nhân) về các gói tài vật có sẵn. Mỗi thực hiện chức năng n-lần đại diện cho một lối sống khả thể. (4) Tập Năng lực - Tập Năng lực mô tả tập hợp việc thực hiện các chức năng có thể đạt được n-lần hoặc vector mà một người có thể đạt được. Có khả năng là một người sẽ có thể lựa chọn giữa vô số tài vật và những cách sử dụng khác nhau. Tập Năng lực thu được bằng cách áp dụng tất cả các cách sử dụng khả thi để có thể đạt được tất cả các mớ tài vật (Sen, 1985; Saith, 2001). Sen (1985; 1992; 1999) nhấn mạnh rằng các năng lực phản ánh các cơ hội thực sự cảu một con người hay quyền tự do tích cực của việc lựa chọn giữa các phong cách sống khả thể.

Sen (1985) cung cấp một cách xử lý hình thức của khung tiếp cận này. Tuy nhiên, hầu hết các cuộc thảo luận và các ứng dụng cách tiếp cận năng lực đều không cần đến việc hình thức hóa toán học, không thực sự cần thiết cho hầu hết các mục đích. Trong thực tế Sen sử dụng thuật ngữ “năng lực” theo nghĩa rộng hơn so với ở trên để nói đến “sự kết hợp thay thế của những hoạt động thực hiện các chức năng mà một cá nhân có thể đạt được, từ đó cá nhân ấy có thể chọn được một tập hợp hoạt động thực hiện các chức năng của mình” (Sen, 1993, p.31; Sen, 1992, p.40; 2005, p.153). Vì vậy, thay vì mô tả các khả năng cụ thể (chẳng hạn như khả năng tránh đói), thì khái niệm “năng lực” được sử dụng một cách hiệu quả làm một từ đồng nghĩa với tập [hợp] năng lực (xem thêm Qizilbash, năm 2005 về các cách sử dụng khác nhau đối với thuật ngữ “năng lực” trong các công trình của Sen). Sen cho rằng năng lực hay sự tự do có giá trị nội tại và nên được coi là “cơ sở thông tin chủ yếu” (Sen, 1993, pp.38-9).

Một trong những thế mạnh chính của khung tiếp cận năng lực của Sen là nó linh hoạt và thể hiện một mức độ đáng kể về đa nguyên luận nội tại, cho phép các nhà nghiên cứu phát triển và áp dụng nó theo nhiều cách khác nhau (Alkire, 2002, pp.8-11, 28-30). Ba điểm là đáng chú ý là: (1) Trước hết, Sen không liệt kê các năng lực thành một danh sách cố định hoặc dứt khoát. Thay vào đó, ông lập luận rằng việc lựa chọn và cân đong các năng lực phụ thuộc vào các đánh giá giá trị cá nhân (chịu tác động một phần bởi tính chất và mục đích của việc xác định giá trị). Trong khi Sen thường cung cấp các ví dụ về các năng lực có giá trị - chẳng hạn như có thể “sống lâu, tránh được bệnh tật, được nuôi dưỡng đầy đủ, có khả năng đọc, viết và giao tiếp, theo đuổi sự nghiệp văn học và khoa học, …v.v” (Sen, 1984, p.497; xem thêm Clark, 2002, bảng 3.1) - ông từ chối xác nhận một danh sách cố định duy nhất về các năng lực vì “tính chính xác khách quan” bởi các nguyên do thiết thực và chiến lược (Sen, 1993, p.47, Clark, 2002, trang 54; Qizilbash, 2002). (2) Thứ hai, Sen chỉ ra rằng cách tiếp cận năng lực có thể được sử dụng để đánh giá lợi thế cá nhân trong hàng loạt các không gian khác nhau. Ví dụ, việc đánh giá nghèo đói có thể liên quan đến việc tập trung vào một tập con tương đối nhỏ của các năng lực cơ bản. Mặt khác, việc đánh giá trạng thái thịnh vượng - hạnh phúc hoặc sự phát triển con  người, dường như đòi hỏi một danh sách năng lực dài hơn và đa dạng hơn (Sen, 1993, pp. 31-2, 40-42). Trọng tâm của cách tiếp cận năng lực có thể được mở rộng hơn nữa để đưa thành “tác nhân”, thừa nhận rằng các cá nhân thường có các giá trị và mục tiêu (chẳng hạn như việc bảo vệ môi trường, mua các sản phẩm thương mại tự do hoặc chống lại bất công, độc tài và áp bức) vượt qua và thậm chí đôi khi còn xung đột với trạng thái thịnh vượng - hạnh phúc cá nhân (Sen, 1985; 1985a; năm 1992, ch.4). Cách tiếp cận năng lực cũng đã được điều chỉnh để tập trung vào sự bất bình đẳng, công bằng xã hội, các mức sống cũng như các quyền và nghĩa vụ (cùng nhiều thứ khác). (3) Cuối cùng, Sen (1999, p.77) thừa nhận rằng cách tiếp cận năng lực không đáp ứng đầy đủ cho tất cả các mục đích đánh giá. Bởi bản thân nó không đem đến một lý thuyết hoàn chỉnh về công bằng hay phát triển (Sen, 1983; 1988; 1992, p.77; 2005).

Chúng ta cần phải lưu ý các nguyên tắc khác như tự do cá nhân, tăng trưởng và hiệu quả kinh tế. Cách tiếp cận năng lực của Sen cũng đã được ca ngợi trong việc mở rộng cơ sở thông tin về đánh giá, bằng việc luôn tập trung vào con người như là các mục đích cuối cùng tự thân (chứ không phải đối xử với họ chỉ đơn thuần là phương tiện hoạt động kinh tế), bằng việc thừa nhận tính không đồng nhất và tính đa dạng của con người (thông qua những khác biệt về các chức năng chuyển đổi cá nhân), bằng việc thu hút sự chú ý vào các bất cân bằng nhóm (chẳng hạn dựa trên giới tính, chủng tộc, giai cấp, đẳng cấp hay tuổi tác), bằng việc bao gồm nhân tố con người và sự tham gia (bằng cách nhấn mạnh vai trò của lý do thực tế, dân chủ thảo luận và hành động công khai trong việc tạo dựng các mục tiêu, đưa ra các lựa chọn và tác động ảnh hưởng đến chính sách), và bằng việc thừa nhận rằng những con người khác nhau, các nền văn hóa và các xã hội khác nhau đều có thể có các giá trị và khát vọng khác nhau.

Trong diễn ngôn về phát triển, mô hình các nhu cầu cơ bản tập trung vào việc đo lường những gì được cho là mức nghèo đói có thể xóa bỏ được. Các chương trình phát triển đi theo cách tiếp cận các nhu cầu cơ bản không đầu tư vào các hoạt động sản xuất kinh tế vốn giúp cho xã hội cải thiện vị thế tương lai của mình, thay vì nó tập trung vào việc cho phép xã hội tiêu thụ vừa đủ để vượt lên trên ngưỡng nghèo và đáp ứng các nhu cầu cơ bản của nó. Các chương trình này tập trung nhiều vào sinh kế hơn là vào sự công bằng. Tuy nhiên, trong khuôn khổ “đo lường”, cách tiếp cận các nhu cầu cơ bản hoặc cách tiếp cận tuyệt đối vẫn là quan trọng. Hội nghị Thượng đỉnh Thế giới năm 1995 về phát triển xã hội ở Copenhagen đã đưa ra một trong những tuyên bố chủ yếu là tất cả các dân tộc trên thế giới nên phát triển các cách đo lường cả tình trạng nghèo tuyệt đối và tình trạng nghèo tương đối, và nên thúc đẩy các chính sách cần thiết để “xóa đói nghèo tuyệt đối vào một thời hạn dự kiến theo quy định của mỗi quốc gia trong bối cảnh của mình”. [United Nations 2008]

Tiếp cận năng lực và quyền bình đẳng trong phát triển

Một quan niệm mới về bình đẳng trong phát triển đã được đề xuất, đó là khái niệm bình đẳng về cơ hội. Quan niệm này thường mô tả sự cạnh tranh công bằng để có được việc làm và vị trí xã hội giữa những con người có cơ hội ngang nhau để giành vị trí mong muốn. Bình đẳng về cơ hội đòi hỏi xóa bỏ phân biệt đối xử tuỳ tiện trong quá trình lựa chọn. Thực chất là những người tìm việc có cơ hội bình đẳng để cạnh tranh trong khuôn khổ mục tiêu và cấu trúc của các nguyên tắc đã được xác lập. Nó thường được xem như là một giá trị đối xử công bằng theo các quy tắc luật pháp. Bình đẳng về cơ hội đem lại cảm giác là tất cả bắt đầu chạy đua vì cuộc sống cùng một lúc. [Krugman, Paul 2011. Phillips,  Anne 2004]

Tuy nhiên, chủ nghĩa bình đẳng về kinh tế là một cụm từ gây tranh cãi và tiềm tàng khả năng xung đột. Bình đẳng về kinh tế phải là bình đẳng về cơ hội, trong đó nhà nước không phân biệt đối xử đối với mọi công dân hoặc cản trở cơ hội phát triển thịnh vượng của họ, hoặc quan niệm hoàn toàn khác về sự bình đẳng kết quả, một tình trạng hoạt động kinh tế trong đó chính phủ thúc đẩy sự thịnh vượng ngang bằng cho tất cả mọi công dân. [Nielsen, Kai 1987] Bình đẳng về tác động, bình đẳng về điều kiện, hoặc bình đẳng về các kết quả là một khái niệm chính trị là trung tâm của một số hệ tư tưởng chính trị và được sử dụng thường xuyên trong tranh luận chính trị, thường trái ngược với quan niệm bình đẳng về cơ hội hạn. Nó mô tả một trạng thái trong đó những người có mức độ thịnh vượng tương đương về của cải vật chất hoặc các điều kiện kinh tế chung của họ là tương tự. Việc đạt được kết quả tương đương thường đòi hỏi phải giảm thiểu hoặc loại bỏ sự bất bình đẳng vật chất giữa các cá nhân hoặc hộ gia đình trong xã hội, và thường liên quan đến việc chuyển giao thu nhập hoặc của cải từ người giàu hơn cho người nghèo hơn, hoặc áp dụng các biện pháp khác để thúc đẩy bình đẳng về điều kiện. [Krugman, Paul 2011] Một cách định nghĩa khác có liên quan đến sự bình đẳng về kết quả là phải coi nó như là "sự bình đẳng về các giá trị và nó phải đóng vai trò trung tâm trong cuộc sống." [Phillips,  Anne 2004]

Nhà kinh tế thị trường tự do Milton Friedman ủng hộ chủ nghĩa bình đẳng về cơ hội kinh tế. Nhà kinh tế học John Maynard Keynes lại biện minh cho các kết quả bình đẳng. Một ví dụ điển hình về chủ nghĩa bình đẳng về kết quả kinh tế là học giả Hứa Hành (nước Sở, thế kỷ IV TCN), Trung Quốc, tác giả của thuyết Nông gia (農家, được dịch ra tiếng Anh là Agricuturalism), chủ trương cố định giá cả, trong đó tất cả các hàng hóa và dịch vụ tương tự, bất kể sự khác biệt về chất lượng và nhu cầu, được thiết lập tại chính xác như nhau, giá cả không thay đổi. Phái Nông gia chủ trương một xã hội bình quân công xã theo hình mẫu của Viêm đế Thần Nông, còn gọi là Ngũ Cốc Tiên đế. Theo truyền thuyết, Thần Nông sống cách đây khoảng 5.000 năm và là người đã dạy dân nghề làm ruộng, chế ra cày bừa và là người đầu tiên đã làm lễ Tịch điền, cũng như nghề làm thuốc trị bệnh, cho nên trong dân gian có câu Thần Nông giáo dân nghệ ngũ cốc (tức Thần Nông dạy dân trồng ngũ cốc). Phái nông gia tin rằng việc phát triển nông nghiệp là chìa khóa cho một xã hội ổn định và thịnh vượng.  [Graham A. C. 1979]

Quyền sở hữu xã hội về tư liệu sản xuất đôi khi được coi là một hình thức của chủ nghĩa bình quân kinh tế bởi vì trong một nền kinh tế được đặc trưng bởi quyền sở hữu xã hội, các sản phẩm thặng dư được tạo ra bởi các ngành công nghiệp sẽ tích lũy vào dân cư thành một toàn thể đối lập với các chủ sở hữu tư nhân, do đó làm cho mỗi cá nhân tăng thêm quyền tự chủ và bình đẳng hơn trong các mối quan hệ của họ với nhau. Mặc dù nhà kinh tế chính trị học Karl Marx đôi khi bị người ta hiểu nhầm là một người theo chủ nghĩa bình quân, nhưng Marx không bao giờ xây dựng lý thuyết dựa trên các nguyên tắc đạo đức. Tuy nhiên Marx đã đưa ra một lý thuyết về sự tiến hóa của các nguyên tắc đạo đức trong mối quan hệ với các hệ thống kinh tế cụ thể. Theo Alan Wood: “Marx cho rằng ý tưởng về bình đẳng thực sự là một phương tiện áp bức của giai cấp tư sản, và là một thứ hoàn toàn khác với các mục tiêu xóa bỏ giai cấp của những người cộng sản. Vì vậy, một xã hội đã vượt qua những đối lập giai cấp, sẽ không còn là một xã hội quan tâm đến những triều đại đã qua, mà các lợi ích cá nhân phải bị hy sinh. Thay vào đó là một xã hội mà các cá nhân hoạt động tự do với tư cách là các cá nhân con người thực sự. Theo cách thức ấy, chủ nghĩa cộng sản cấp tiến của Marx cũng triệt để là chủ nghĩa cá nhân.” [Wood, Allen 2004]

Nhà kinh tế học người Mỹ John Roemer đã đưa ra một quan điểm mới về sự bình đẳng và mối quan hệ của nó với chủ nghĩa xã hội. Roemer nỗ lực hệ thống hóa lại phương pháp phân tích Marxist để làm cho các nguyên tắc chuẩn mực của việc phân phối công bằng trở nên phù hợp, bằng cách thay đổi việc biện minh cho chủ nghĩa xã hội từ các lý do thuần túy kỹ thuật và duy vật thành việc biện minh cho cách phân phối công bằng. Roemer cho rằng, theo nguyên tắc phân phối công bằng, định nghĩa truyền thống của chủ nghĩa xã hội dựa trên nguyên tắc mà việc trả công cho cá nhân tỷ lệ thuận với giá trị lao động bỏ ra trong sản xuất là không đầy đủ. Roemer kết luận rằng những người theo chủ nghĩa bình quân cần phải bác bỏ chủ nghĩa xã hội khi nó được xác định theo cách kinh điển. [Roemer, John 2008]

Bình đẳng về quyền tự chủ. Khái niệm tương đối mới này là một loại ý niệm lai, đã được nhà kinh tế học Amartya Sen đưa ra với nội dung như sau: “Khả năng và phương tiện để lựa chọn cuộc sống của chúng ta phải được lan truyền bình đẳng trong toàn xã hội”. Đó là sự bình đẳng trong việc trao quyền hoặc bình đẳng về cơ hội để phát triển đúng với tiềm năng của mỗi người chứ không phải là bình đẳng về việc sử dụng các hàng hóa hoặc các dịp may. Bình đẳng về quyền tự chủ là “bình đẳng ở mức độ trao quyền mà những người phải đưa ra các quyết định ảnh hưởng đến cuộc sống của họ, mức độ lựa chọn và kiểm soát mà họ phải thực hiện đối với hoàn cảnh của họ." Cách tiếp cận của Sen đòi hỏi “sự can thiệp tích cực của các thể chế như nhà nước vào cuộc sống của người dân”, nhưng với mục tiêu hướng tới “nuôi dưỡng tự sáng tạo của người dân chứ không phải là các điều kiện sống của họ”. Sen cho rằng “khả năng chuyển đổi các nguồn thu nhập thành các cơ hội bị ảnh hưởng bởi vô số sự khác biệt của cá nhân và xã hội, có nghĩa là một số người sẽ cần nhiều hơn những người khác để đạt được cùng một loạt năng lực”. [Sen, A., 1980]

Lời kết duy nhất

Đối với cách tiếp cận năng lực cho phát triển của A. Sen, giá trị của mỗi cá nhân là năng lực thực hiện chức năng của mỗi người trong việc sử dụng các tài vật sẵn có để đạt được một cuộc sống chất lượng bao gồm thịnh vượng, hạnh phúc, và ý nghĩa của cuộc sống.

____________________________________

Tài liệu dẫn

Alkire, Sabina 2002. Valuing freedoms: Sen's capability approach and poverty reduction. Oxford New York: Oxford University Press.  

Berlin, Isaiah 1958. Two Concepts of Liberty. In Isaiah Berlin, Four Essays on Liberty. Oxford: Oxford University Press. 

Clark, David A. 2006. The Capability Approach: Its Development, Critiques and Recent Advances, Published by the Global Poverty Research Group, Institute for Development Policy and Management, University of Manchester, UK.

Dahlberg, Frances 1975. Woman the Gatherer. London: Yale university press., p.6

Erdal, D. & Whiten, A. 1996. Egalitarianism and Machiavellian Intelligence in Human Evolution, in Mellars, P. & Gibson, K. (eds) Modeling the Early Human Mind. Cambridge MacDonald Monograph Series

Ghai, Dharam 1978. Basic Needs and its Critics. Published by the Institute of Development Studies, 9 (4) 1978: 16–18.

Gowdy, John 1998. Limited Wants, Unlimited Means: A reader on Hunter-Gatherer Economics and the Environment. St Louis: Island Press. p. 342.

Graham A. C. 1979. The "Nung-chia" 農 家 'School of the Tillers' and the Origins of Peasant Utopianism in China. Published in Bulletin of the School of Oriental and African Studies 42 (1): 66–100.

Jolly, Richard 1976. The World Employment Conference: The Enthronement of Basic Needs. Published in the Development Policy Review A9 (2) (October 1976) : 31–44.

Krugman, Paul 2011. More Thoughts on Equality of Outcome. Published in The New York Times. (January 11, 2011)

Marx K. 1959.  Economic and Philosophic Manuscripts of 1844, Progress Publishers, Moscow 1959, translated by Martin Mulligan.

Nielsen, Kai 1987. Rejecting Egalitarianism, Political Theory, Vol. 15, No. 3 (Aug., 1987), pp. 411-423.

Nussbaum M. 1988. Nature, Function, and Capability: Aristotle on Political Distribution. Oxford Studies in Ancient Philosophy.

Phillips,  Anne 2004. Defending Equality of Outcome. Published in Journal of Political Philosophy. pp. 1–19.

Roemer, John 2008. Socialism vs Social Democracy as Income-Equalizing Institutions, Published in Eastern Economic Journal, vol. 34, issue 1, pages 14-26. 

Rawls, John 1971. A theory of justice. Cambridge, MA: Belknap Press of Harvard University Press. 

Sen, A., 1980. Equality of What? in McMurrin (ed.), Tanner Lectures on Human Values, Cambridge: Cambridge University Press.

Sen, A. 1984. Rights and Capabilities, in Resources, Values and Development, Cambridge, MA: Harvard University Press, pp. 307–324.

Sen, A. 1985. Commodities and Capabilities, Amsterdam: North-Holland.

Sen, A. 1987. The Standard of Living in Sen, Muellbauer, Kanbur, Hart, and Williams, The Standard of Living: The Tanner Lectures on Human Values, Cambridge: Cambridge University Press.

Sen, A., 1993. Capability and Well-being, in Nussbaum and Sen (eds.), The Quality of Life, Oxford: Clarendon Press, pp. 30–53

Sen, A., 2004. Capabilities, Lists and Public Reasons: Continuing the Conversation, in Feminist Economics, 10(3): 77–80.

Sen, A. 2005. Human Rights and Capabilities, in Journal of Human Development, 6(2): 151–66.ane.

Smith, Adam (1776) 2012. An Inquiry Into the Nature and Causes of the Wealth of Nations 1 (1 ed.). London: W. Strahan.  

United Nations 2008. Sustainable Development Issues - Poverty.  Division for Sustainable Development - United Nations. Archived from the original on 26 July 2008. Retrieved 2008-06-20.

Wood, Allen 2004. Karl Marx, 2nd edition. London: Taylor and Francis, 2004, Chapters 9-10 and 16.