Giải
cấu trúc Lịch sử (I)
Alun
Munslow
Người dịch: Hà Hữu Nga
Viện Nghiên Cứu Lịch
Sử (IHR) là thành viên của Trường Nghiên cứu Cao cấp, một bộ phận của Đại học London. Hai
mươi hai năm trước, vào năm 1974, tôi bắt đầu giảng dạy ở
đây, cũng là năm Hayden White công bố trong Cliohis bài viết "The
Historical Text as Literary Artifact." - Văn bản lịch sử như là Hiện vật
Văn học. Dựa trên nhiều tư liệu trong phần Giới thiệu Siêu lịch sử được
công bố một năm trước đó, White đã
đặt ra câu hỏi giờ
đây trở nên nổi tiếng, tại
sao các nhà sử học vẫn mãi thất bại trong việc coi các tự sự lịch sử như những gì hiển nhiên nhất là những
hư cấu truyền khẩu, mà các nội dung của nó được phát minh nhiều đến mức
phát hiện được cả
những hình thái có nhiều điểm chung với các đối tác của chúng trong văn học hơn là trong khoa học. [1]
Đặc biệt nhờ có bài viết này, trong 22 năm kế tiếp đã được
chứng kiến một quá trình tái sinh của mối quan tâm vào cơ sở tự sự của lịch sử như một bộ môn - danh sách các nhà triết học lịch sử tham gia
vào cuộc luận chiến này cũng như những người hành nghề lịch sử đã trở
nên quá dài,
khó có thể ghi hết, Gallie, Danto,
Mink, Ankersmit, Ricoeur, Polkinghorne, Furet, Dray, Carrard, Joyce, Jenkins,
chanh, Berkhofer, Stone, Stanford, McCullagh - nhưng đối với hầu hết các sử gia,
22 năm của cuộc luận chiến
về chuyện vừa qua về
tự sự lịch sử là một chương
trình phụ - một cái gì đó mà một vài điều kỳ quặc đã xấn vào trong khi người ta
phải xoay xở với cái
nghề này - một cái nhìn thể hiện
một cách mạnh mẽ nhất tất nhiên quay trở lại với trường phái cơ bản của Marwick, Elton, Himmelfarb, Tosh, Hexter, vv
Một vài người ôn hòa, như Appleby, Hunt Jacob cũng sẵn sàng tham gia vào cuộc luận
chiến này.
Có một cuộc luận chiến được tìm thấy trong lịch sử ngày hôm nay, tức là, mức độ mà lịch sử với
tư cách là một bộ
môn, có thể phục hồi một
cách chính xác và thể hiện các nội dung của quá khứ, thông qua hình thức tự
sự, hoặc cấu trúc văn
chương của các văn bản viết của nó - cả sơ cấp và thứ cấp - đây là
cuộc luận chiến được White châm ngòi. Bắt đầu từ điều cơ bản nhất, White vẫn kiên trì cho rằng tự
sự lịch sử không thể mang
theo hiện thực của quá khứ
bởi vì hình thức câu chuyện không được phát hiện ra, mà được áp đặt bởi các sử gia. Tôi muốn xem lại vấn
đề này. Để làm điều này, tôi cho rằng bản chất chân thật của lịch sử chỉ có thể nhận
thức được khi nó không
được xem là một
hành động táo bạo mang tính kinh nghiệm chủ nghĩa được khách quan hóa, mà đúng hơn là một dự án văn học phải diễn
giải bằng cách tự phản ánh việc áp đặt một hình
thái tự sự đặc biệt của các sử gia cho
quá khứ. Thách thức của
White đối với tự sự như một hình thức
riêng biệt của nhận thức lịch sử đặt ra câu hỏi mà mãi gần đây mới được Robert Berkhofer giải quyết, là các sử
gia có kể lại câu
truyện của quá khứ, hoặc áp đặt một
câu truyện cho quá khứ không? [2]. Điều này đặt ra một số câu hỏi quan trọng.
Một số câu hỏi cơ bản về bản chất của lịch sử
Các câu hỏi xuất phát từ lập luận của White cho rằng lịch sử không phải là thứ đã sống mà là thứ đã viết chủ yếu được cấu trúc bởi hình thức của nó như là nội dung của nó. Mặc dù chúng ta có thể phân biệt được những câu hỏi này vì mục đích liệt kê, trong thực tế rất khó tách bạch riêng rẽ. Bốn vấn đề được gợi ra bởi mô hình tự sự luận nhận thức lịch sử của White đặt ra các câu hỏi: chủ nghĩa kinh nghiệm có thể cấu thành lịch sử một cách hợp thức như là một nhận thức luận riêng biệt không? Cái gì là đặc tính của bằng chứng lịch sử? và nó thực hiện chức năng gì? vai trò của nhà sử học, lý thuyết xã hội, và việc xây dựng các khung diễn giải về nhận thức lịch sử là gì? Hình thức tự sự có ý nghĩa như thế nào đối với việc diễn giải lịch sử? Lần lượt, tôi sẽ nói rất ngắn gọn cho mỗi câu hỏi.
Chủ nghĩa kinh nghiệm có thể cấu thành lịch sử một cách hợp thức như là một nhận thức luận riêng biệt không?
Câu hỏi đầu tiên
này phải đối mặt với mối quan tâm cơ bản của White về lịch sử như là một hình
thái tri thức. Chức năng cơ bản của nhà sử học là
phải hiểu, và giải thích, bằng văn bản, các kết nối giữa các sự kiện và các biến cố trong quá khứ - phát
triển mối quan hệ giữa tri thức và diễn giải, và như White đã chỉ
rõ việc diễn giải dưới
hình thức tự
sự.
Một cách để giải
thích mối quan hệ đó là cần mô phỏng lại các ngành khoa học tự nhiên, và mặc dù luôn
luôn là một sự tiếp nối cơ bản giữa các nhà sử học (đặc biệt là ở những người có
phương pháp thực chứng hoặc được đào tạo bằng các khoa học xã hội) đối với hình thức hư danh này, nó đã chưa bao giờ đạt được một vị
thế thống trị về phương pháp luận. Học giả Marxist mất
hiệu lực E.H. Carr nổi tiếng
tranh luận lịch sử hơn bốn mươi năm trước đây cũng không thể khẳng định mình là thẳng thắn khoa học theo
nghĩa chúng ta hiểu về các khoa học tự nhiên: nó không có chung giao thức giả thuyết -
kiểm nghiệm, không sử dụng lý
luận suy diễn, cũng không phải là một quá trình thử nghiệm và
khách quan sản xuất ra
các thực tế không thể chối
cãi. [3] Sử gia chọn dữ liệu vì mối quan tâm của mình vào một sự kiện duy nhất hoặc tác nhân lịch sử hành động có
chủ ý để đáp ứng với hoàn cảnh.
Bằng chứng được lựa chọn cho những gì có thể nói cho chúng ta biết về sự kiện hoặc
tác nhân độc nhất
đó, hơn là giải thích bất kỳ
sự kiện nào hoặc mọi sự kiện trong một thể loại chung.
Câu hỏi. Đối
với lịch sử, các hệ quả cụ thể nào
xuất phát từ đó với tư cách là một nhận thức luận? [4] Chúng ta có thể mô
tả được lịch sử một
cách "trung thực" và
chân chính bằng cách đơn giản theo các sử gia phát minh tích truyện tự sự văn chương không? Đây chắc chắn là ý kiến của triết
gia - sử gia phò tự sự (nhưng chống giải cấu trúc luận) người Anh M.C. Lemon, mà trong cuốn sách gần đây của ông về lịch sử
và tự sự The
Discipline of History and the History of Thought (Môn Lịch sử và Lịch sử Tư
tưởng) cho rằng "... chính logic" của lịch sử với
tư cách là một bộ
môn xoay "... xung quanh
cơ sở hợp lý của cấu
trúc tự sự." [5] Đặc tính riêng biệt của tự sự làm cho nó rất hữu ích cho các nhà sử học,
như Lemon chỉ ra, đặc tính "này đã xảy ra và rồi" cấu trúc đó là bản chất của sự thay đổi
lịch sử. Nó là một quá trình cũng góp phần hủy hoại
kinh nghiệm sống của
chúng ta.
Vậy thì mối quan hệ nhận thức luận của lịch sử với người hàng xóm gần gũi
nhất của nó, văn học, là gì? Đường cơ sở có vẻ là một đường mang tính tham chiếu. Bằng vấn đề này tôi muốn nói về độ chính xác và tính xác thực mà loại
hình tự sự liên quan với
cái thực sự đã xảy ra trong
quá khứ. Trong khi văn học không phải là không có tính tham chiếu mà nó lại không phải là tham chiếu theo cùng một cách như văn bản lịch sử. Theo
đó, giống
như văn học, "quá khứ
và lịch sử viết không phải là cùng một thứ." Việc không nhận ra điều này cho phép chúng ta quên
đi những khó khăn liên quan đến việc tái tạo lại quá khứ - một cái gì đó trên
hết không tồn tại tách
riêng khỏi một vài dấu vết
và trí tưởng tượng của sử gia. Bởi vì chúng ta không thể trực tiếp gặp gỡ quá khứ, nên chúng ta sử dụng tự sự làm phương tiện trao đổi trong các giao dịch của
chúng ta với nó. Thật vậy, chúng ta phải mở - giống như White - vào cái cao cả - cái vô nghĩa khả thể của quá khứ. Như tôi đã đề xuất, không thể có bất kỳ
sự tương hợp không có giàn xếp nào giữa ngôn ngữ và thế giới, mà một lần nữa chúng ta phải đặt câu hỏi liệu lịch
sử diễn ra như là một loại tự sự đặc biệt lần đầu tiên xung quanh hoặc là chúng ta, giống
như White có lẽ có, bằng cách lựa chọn và áp đặt một loạt tự sự hoặc một tuyến câu chuyện bắt nguồn từ hiện tại của chúng
ta? Các câu truyện có được sống hoặc được kể không? Chúng ta có diễn giải cuộc sống của chúng ta cho
chính mình giống như việc mở
ra một câu chuyện không? Cũng như việc không thể có một câu
chuyện mà lại
không có người kể chuyện,
chúng ta không thể có một lịch sử mà không một sử gia. Vai trò của các nhà sử học
trong tái tạo quá khứ là gì? Mỗi lịch sử chứa những ý tưởng hay lý thuyết về bản
chất của sự thay đổi và tính liên tục được tổ chức bởi các sử gia. [6] Về
phương diện nhận thức luận, đối
với White bộ
môn lịch sử tốt
nhất được coi
như một tạo tác văn
chương sản xuất tri thức hầu hết bằng tiêu chuẩn thẩm mỹ cũng hệt như bằng bất kỳ tiêu chí nào
khác. Trong khi chúng ta
công nhận tính văn chương và đặc tính được tạo tác của lịch sử, chúng ta không bị
cấm đoán
giải quyết quá khứ như một
tự sự cũng như năng lực của
chúng ta trong việc mô tả nó bằng tự sự.
Sự
kiện lịch sử có đặc tính gì và nó thực hiện chức năng gì?
Đến đây thì cần phải rõ ràng là tôi chứng thực quan điểm của White cho rằng nhận thức của chúng ta về quá khứ được xem như giống với nhiều sản phẩm mà một sử gia viết thế nào và viết cái gì. Bởi vì chúng ta không thể thoát khỏi những cấu trúc hình thành của ngôn ngữ khi viết lịch sử, cái gọi là các "dữ kiện" thô của lịch sử tương tự như vậy, cũng luôn được xử lý dưới dạng văn bản viết hoặc văn liệu. Nếu chúng ta là những người nghiên cứu lịch sử, được yêu cầu đưa ra ví dụ về một "thực tế" lịch sử thì phản ứng bình thường là trích dẫn một sự kiện không thể chối cãi hoặc một mô tả mà mọi sử gia đều đồng thuận. Chế độ nô lệ là nguyên nhân cuối cùng của cuộc Nội chiến Hoa Kỳ rõ ràng không phải là một "thực tế" như vậy mà nó là một diễn giải phức tạp dựa trên mối liên quan với các biến cố rời rạc, các sự kiện và ý định của con người được dịch thành các hành động liên quan đến các kết quả. Nhưng nếu chúng ta nói Mỹ Tổng thống James Madison lùn, nhẹ, hói với giọng nói the thé, thì khuynh hướng này làm cho chúng ta hướng tới một diễn giải là ông đã yếu, vì thế không thể giữ được nội các của ông gắn bó với nhau, và cuối cùng trở thành một người bị mắc mưu của Napoleon? [7] Lịch sử là về quá trình phiên dịch các bằng chứng thành các sự thật. Các nhà sử học thực hiện điều này. Ngay cả khi thẳng từ kho lưu trữ đầy bụi bặm, các bằng chứng cũng luôn tồn tại trước trong các cấu trúc tự sự và được chuyên chở các ý nghĩa văn hóa (kẻ gắn kết tài liệu lưu trữ với nhau, tại sao, và những gì chúng bao gồm hoặc loại trừ?), thế mà "sự thật" thì lại thực sự chưa bao giờ sống sít hoặc thô tháp không có ý nghĩa vốn có.
Các sử gia làm
cho bằng chứng trở
nên có ý nghĩa bằng
việc đặt nó tương quan trong một ngữ cảnh
(đôi khi được gọi là quá trình kết hợp hay như William Dray gọi đó là cấu hình) sau đó dẫn ta
đến việc tạo ra các
"sự kiện". [8] Quá trình ngữ cảnh hóa này được thực hiện bởi các nhà sử học, như là một phần của quá trình diễn
giải bằng cách liên hệ vô
số dữ liệu dường như không
có liên quan với việc tạo nghĩa tiếp theo. Bằng chứng của quá
khứ được xử lý thông qua cơ
chế suy luận: các sử gia phân tích ý nghĩa bằng cách xác định các
thể loại bằng
chứng
phân tích được xác định bằng thực chất của bằng chứng. Các dấu vết của quá khứ vẫn thường được
xem là cung cấp cho
các đối tượng có
thể khai thác ý nghĩa, hoặc
là các nguồn để các lý thuyết xã hội về diễn giải hoặc câu chuyện có thể được tạo dựng. Tất nhiên chúng ta luôn có thể coi chứng cứ như là cái biểu đạt
của một
cái gì đó
khác. Việc
định vị này của bằng chứng là
nơi mà quan điểm của nhà sử học, tình hình văn hóa, và các sở
thích trí thức có thể xuất hiện thông qua các lý thuyết xã
hội được lựa chọn để triển khai, nhưng quan trọng nhất bởi vì các cấu trúc tự
sự được kết hợp lại để tạo điều kiện cho
việc diễn giải. Vậy
thì, đây không phải chỉ đơn thuần
là vấn đề chủ quan tính - mà đúng hơn là cần thiết để hiểu được vai trò của các dấu
vết và đại diện của chúng hoặc được các sử gia phân tích trong việc tạo ra các tri thức lịch sử thông qua việc
tổ chức chúng bằng hình thức tự sự.
Vai trò của các nhà sử học, lý thuyết xã hội,
và việc xây dựng các khuôn khổ diễn
giải trong nhận thức lịch sử là gì?
Để trốn thoát
trò áp đặt hình thức hoặc trật tự của tư duy cho hiện thực [Kantian impositionalism] các nhà kinh nghiệm chủ nghĩa cứng cựa thường phủ nhận tính hợp thức của nó như là một thực hành bằng cách cho
rằng các sử gia phải có không chỉ cách
xử lý vô tư, khách quan các chứng
cứ của mình, mà còn phải bác bỏ việc sử dụng công khai lý thuyết xã hội hoặc các
mô hình tự sự trong việc diễn giải quá khứ [9] - đáng chú ý là sang
tạo tưởng tượng của
White về quá khứ.
Bất chấp những
nghi ngờ của Marwick và Elton, vì lịch sử xã hội và văn hóa những năm 1920 đã trở
nên biến chính xác
vì nó
đòi hỏi xây dựng
các diễn giải về cách thức mà xã hội hậu công nghiệp xã hội có thể / không thể đối phó với những
thay đổi xã hội lớn đã diễn ra trên cả chặng đường công nghiệp
hóa tư bản chủ nghĩa. Quá
trình hiện đại hóa không thể giải thích mà không cần đến một loại nguồn
lực thực dụng của lịch sử,
trong đó các sử gia không thực sự đóng một vai trò tích cực trong việc tạo dựng nó. Họ đóng vai trò này bằng tái
tư duy một cách thấu cảm những suy nghĩ của các tác nhân lịch sử quá khứ, hoặc bằng cách xây dựng các
diễn giải (giả
thuyết?) dựa trên các sự kiện chứ không phải là chỉ chờ
đợi họ tự gợi ý cho mình. Khó khăn đối với các nhà kinh nghiệm chủ nghĩa trong
việc chấp nhận những gì hiện
đã trở thành phổ biến, tri
thức thức lịch sử không phải
là khách quan nhưng lại có căn cứ, hoặc bằng hàng loạt các đối tượng có nguồn gốc, hoặc từ một
quan điểm hậu hiện đại không hề có tác giả!
Việc đặt vấn đề về quá khứ bằng tạo dựng luận [constructionism] xã hội học và nhân học trong nửa sau của thế
kỷ XX đã bắt đầu chuyển hóa thành cái đã trở nên nổi tiếng từ cuối những năm 1980 là Lịch sử Văn hóa Mới. Là một biến thể của tạo
dựng luận, các công trình Lịch sử Văn hóa Mới trên nguyên tắc không chỉ phát sinh từ nhân học
mà còn từ phong trào trí thức rộng lớn hơn của hậu cấu trúc luận, như chúng ta biết tự nổi lên từ lý thuyết
phê bình văn học trong năm 1970. Khái niệm hiện đại luận
cho rằng nhận thức tỏa ra từ một
trung tâm - chủ đề cá nhân tri thức-trung tâm độc lập mà chúng ta thiết kế khác nhau như Con
người, tác giả, hoặc các bằng
chứng - đang bị khủng hoảng vì sự phản đối cho rằng ý nghĩa có thể được tạo ra bằng cách thực
hành diễn ngôn được mã hóa và tạo dựng về phương diện xã hội. Tình trạng này trở nên phức tạp khi ngôn ngữ
được coi là ngoan cố và là sự lật đổ ý nghĩa hơn là một phương tiện đại
diện thuần khiết. Liệu có bất kỳ khả năng nào để viết nên lịch sử khi chúng
ta không chỉ nhìn vào
nó qua các hạng mục phân
tích được tạo dựng của chúng ta, mà còn cả phương tiện trao đổi tự sự làm tiêu
tan sự phụ thuộc hiện thực
luận và kinh nghiệm chủ nghĩa
vào sự phù
hợp giữa lịch sử như là tự
sự và "quá khứ"
như nó đã từng tồn tại?
Việc tạo dựng hình thức luận của White đối với lịch sử với bằng cách nhấn mạnh vào các kỹ xảo văn học tự sự diễn
giải hơn là chủ nghĩa kinh nghiệm khách quan hoặc phương
tiện lý thuyết hóa xã hội có nghĩa
là việc biên soạn lịch sử đòi hỏi kết hợp hang loạt
sự kiện thành các biểu đồ [emplotment] của quá khứ không chỉ theo các bằng chứng, mà còn giải
thích các chiến lược tu từ,
ẩn dụ và ý thức hệ trong việc diễn giải cũng được các nhà sử học sử dụng. [10] Đó là điều mà chúng ta sẽ
quay trở lại.
__________________________________
Nguồn:
Munslow, Alun 1997. Deconstructing
History. Routledge.
Tác giả: Alun Munslow
(sinh năm 1947) là
một sử gia Anh nổi tiếng với phương pháp tiếp cận giải
cấu trúc và hậu hiện đại để
viết sử. Ông là giáo sư danh dự về Lịch sử và
lý thuyết lịch sử tại trường Đại
học Staffordshire. Ông cũng
là giáo sư thỉnh giảng tại Đại học Chichester và
giáo sư nghiên cứu tại Đại học St. Mary, London.
Ông là tác giả của một số công trình về triết học
lịch sử như giải cấu trúc lịch sử (1997), Lịch sử mới (2003), Tự truyện và Lịch sử (2007), Tương lai của Lịch sử (2010), Lịch sử của Lịch
sử (2012 ) và Tạo ra Quá khứ (2012). Ông
là Biên
tập viên Anh quốc và đồng- Biên tập viên Sáng lập tạp chí Rethinking History: The Journal of Theory
and Practic của Vương quốc Anh.
